پـرسـش هـاى فـرعـى - آشنایی با منطق و فلسفه نسخه متنی

پـرسـش هـاى فـرعـى

در بـحـث مـربوط به پرسش از هستى گفته شد كه گاهى پرسش ، از اصـل هـسـتـى اسـت و
گاهى از حالتى خاص براى هستى ؛ مثلاً در پرسش از هستى ، مى گوييم : (آيـا (الف ) هـسـت يـا نـه ؟ و اين را
(هل بسيطه ) نيز مى گويند. و در پرسش از حالت و كيفيتى خاص براى هستى مى گوييم : (آيا الف ، ب است ؟) برخى


از پرسش هايى كه براى هستى در حالت خاص مطرحند، عبارتند از:

الف ـ پرسش از كمّيّت ( كم )

مثلاً گاهى مى پرسيم : (الف چند تاست و شمار آن چقدر است ؟)

ب ـ پـرسـش از كيفيت يا چگونگى ( كيف )

مثلاً گاهى مى پرسيم : (الف چگونه است و داراى چه رنگ و شكلى است
؟)

ج ـ پرسش از مكان ( اَيْنَ)

كه مى پرسيم : (الف كجاست ؟)

د ـ پرسش از زمان ( متى )

كه مى پرسيم : (الف از چه زمانى پديد آمده است ؟)

ذ ـ پرسش از كيستى ( مَنْ هُو)

مثل اينكه مى پرسيم : (الف كيست ؟)

ر ـ پرسش از تشخيص (اىّ)

مثلاً گاهى مى پرسيم : (الف كدام يك از اين هاست ؟)

پـاسـخ بـه ايـن پـرسـش ها برعهده علوم و فلسفه است و پاسخ به پرسش از هستى و چيستى حـقـيـقـى
بـرعـهـده فـلسـفـه الهـى . در پـرسـش از عـلّت ، اگـر مـنـظـور علل اصلى و نخستين باشد، پاسخ بر
عهده فلسفه است ، و پاسخ به ديگر پرسش ها برعهده عـلوم اسـت . مـى تـوان گفت كه به شمار مجهول ها و
پرسش هاى انسان ، دانستنى ها و پاسخ ‌ها رخ مى نمايند.

انواع گوناگون پرسش ها را مى توان در سه پرسش اصلى به دست داد:

اوّل ـ پرسش از چيستى ( ما هُو)؛

دوم ـ پرسش از هستى ( هَلْ)؛

سوم ـ پرسش از چرايى ( لِمْ).

حكيم سبزوارى در اين باره گفته است :

(اُسُّ الْمَطالِبِ ثَلاثَةٌ عُلِمْ مَطْلَبُ ما، مَطْلَبُ هَلْ، مَطْلَبُ لِمْ)
اسـاس مـطـالب سـه چـيـز اسـت ؛ سـؤ ال از چـيـسـتـى (مـا). سـؤ ال از هستى و حالت آن (هل )، سؤ ال از
چرايى (لِمْ).

مـنـطـق بـه هـيچ يك از اين پرسش ها پاسخ نمى دهد، ولى با همه اين پاسخ ‌ها در ارتباط است . مـنـطق مى
آموزد كه چگونه بايد به اين پرسش ها پاسخ داد و پاسخ درست كدام است . در واقع مـنـطـق بـه يـكـى از
چگونگى ها پاسخ مى دهد و آن چگونگى تفكر درست است و اين چگونگى از نوع چگونگى (بايد)هاست نه از نوع
چگونگى (هست )ها.

انواع تعريف

تعريف اشيا يا به (حدّ) است ، يا به (رسم ).

1 ـ 3 ـ تعريف به حدّ

تعريف به حدّ، يا تامّ و كامل است و يا ناقص . هر گاه در تعريف اشيا در پى بازشناختن كنه و ذات اشـيـا
رويـم و بـتـوانـيـم مـاهـيـت و اجـزاى اشـيـا را، كـه عـبـارت از جـنـس هـا و فـصـل هـاسـت ، كـشـف
كـنـيـم بـه تـعـريـف حـدّى تـام دسـت يـافـتـه ايـم كـه تـعـريـفـى كامل است .

اگـر چه حدّ تام تعريفى كامل است و عقل آدمى از گذر آن به كنه و اجزاى ماهوى اشيا مى رسد و ذاتـيـات آن
هـا را كـشـف مـى كـنـد، فـيلسوفان اعتراف كرده اند كه اين امر كارى آسان نيست و در مواردى بسيار
ناممكن است .

بـه عـنـوان نـمونه ، هرگاه در تعريف انسان بگوييم : (جوهرى است جسمانى ، بالنده و حيوان ناطق ) آن را
به (حدّ تام ) تعريف كرده ايم ، و هرگاه اشيا را با برخى اجزاى ذات و ماهيت آن ها تعريف كنيم ، (حدّ ناقص
) است ؛ مثلاً اگر در تعريف انسان بگوييم : (او جوهرى بالنده و حيوان است ) چنين تعريفى حدّ ناقص است .

برخى منطقيان درباره حدّ تام و ناقص گفته اند:

حـدّ تـام مـركـّب از جـنـس قـريـب و فـصـل قـريب است ؛ مانند اين كه در تعريف انسان مى گويند:

(عـبـارت از حـيـوان نـاطـق اسـت .) و حـدّ نـاقـص يـا از جـنـس بـعـيـد و فـصـل قـريـب تـشـكـيـل
شـده اسـت ؛ مـانـنـد (انـسـان ، جـسـم نـامـىِ نـاطـق اسـت .) و يـا تـنـهـا از فصل قريب ؛ مانند
(انسان ؛ ناطق است .) (22)