ويژگى هاى ذاتى در كلّيّات خمس - آشنایی با منطق و فلسفه نسخه متنی

ويژگى هاى ذاتى در كلّيّات خمس

اوّل

ذاتى در جهان خارج و جهان ذهن ، از ذات جدايى ناپذير است ؛ مثلاً حيوانيّت ونطق در مفهوم و نيز
در مصداق از انسان جدايى ناپذيرند.

دوم

امـر ذاتـى نـسـبـت بـه ذات ، بـيـّن الثـبـوت اسـت و بـه دليـل و اثـبـات نـيـازمـنـد
نـيـسـت ؛ مـثـلاً ثـبـوت حـيـوانـيـت و نـطـق بـراى انـسـان نـيـازمـنـد بـه دليل نيست .

سـوم

امـر ذاتـى در تـصـوّر و تعقل بر ذات مقدّم است ؛ مثلاً حيوانيت و نطق نسبت به انسان داراى
تقدّم رتبى اند و تصوّر انسان بدون تصور حيوانيت و نطق ناممكن است .

چـهـارم

امـر ذاتـى علّت پذير نيست ؛ چنان كه گفته اند: (ذاتِىُّ الشَّىْءِ لَمْ يَكُنْ
مُعَلِّلاً.) مثلاً در تـعـريـف جـسـم مـى گـويـيـم : (جوهرى است قابل ابعاد سه گانه ) در اين جا،
انتساب (جوهر) و (قابل ابعاد سه گانه ) به جسم ، نيازمند به علّت نيست . ديگر آن كه ذاتى در كلّيّات خمس
در برابر عرضى است و چنان كه گذشت ، عرضى يا عرض خاص است و يا عرض عام .

2 ـ 4 ـ ذاتى باب برهان

هـر مفهومى كه از ذات موضوع انتزاع يابد و به واسطه ذات يا امرى مساوى با آن بر موضوع حـمـل گـردد، آن
را ذاتـى بـاب بـرهـان مـى نـامند، اين ذاتى اعم از ذاتى در باب كلّيّات خمس و عوارض ذاتى است كه در
تعريف موضوع هر علم از آن سخن مى گويند.

ابن سينا در تعريف ذاتى در باب برهان گفته است :

(فـَكـُلُّ مـَحـْمـُولٍ بـُرْهـانـِي اِمـّا مـَاءْخـُوذٌ فـى حـَدِّالْمـُوضـُوعِ
اءَوِالْمَوْضُوعِ وَ ما يُقَوِّمُهُ مَاءْخُوذٌ فى حَدِّهِ).(27)

ذاتـى بـاب بـرهـان بـه مـحـمـولى گـويـنـد كـه يـا از ذات مـوضـوع اخـذ (انتزاع ) شده است و
يـاشـامـل ذات و آنـچـه از ذات مـوضـوع انـتـزاع مـى شـود، مـى بـاشـد مـانـنـد اعـراض ذاتـى (در
مقابل اعراض غريب ).

يكى از نويسندگان درباره ذاتى در باب برهان از ديدگاه فيلسوفان مسلمان ، به ويژه ابن سينا، مى نويسد:

مـعـناى ذاتى و عرضى در باب كلّيّات خمس و باب برهان ، كه ماءخذ عقايد و افكار همه متفكّران اسلامى
بعد از ابن سينا قرار گرفته ، اين است كه ذاتى در باب برهان معنايى است كه تنها از ذات انـتـزاع شده و
دربردارنده جنس و فصل [ذاتى باب ايساغوچى ] و همه اعراض ذاتى است كه مورد گفتگو در علوم است .(28)

1 ـ 2 ـ 5 ـ اقسام اعراض ذاتى

(1) ـ گـاه علّت عروض عارض بر معروض ذات خود معروض است و جز معروض واسطه اى ديگر در كـار نيست ؛ مانند
عروض تعجب بر انسان . در اين جا سبب عروض ، خود انسان است و انسان از آن رو كه انسان است تعجب كننده است
.

(2) ـ گـاهـى عـلّت عـروض عـارض بر معروض ، جزء ذات معروض است ولى اين جزء، مساوى با ذات و نوع است ؛

مانند عروض تكلّم بر انسان . در اين جا سبب عروض تكلم ، نطق است و ناطقيّت مساوى با ماهيت نوعيه انسان
است و هر انسانى ناطق و هر ناطقى انسان است .

(3) ـ گـاهـى ديـگر سبب عروض عارض بر معروض ، امرى خارجى است كه در صدق ، مساوى با ذات مـعـروض اسـت ؛

مـانند خنديدن كه به واسطه تعجب بر انسان عارض ‍ مى شود. تعجب امرى عـارضـى و خـارجـى اسـت ، ولى از
عـوارض خـاص انـسـان است ، و هر انسانى متعجب و هر متعجبى انسان است .