لطفا منتظر باشید ...
تصوّر و تصديق
بـراى نـخستين بار، محمّد بن طرخان فارابى ، ادراك آدمى را به تصوّر و تصديق تقسيم كرد.مـنـطـقـيـان و فـيـلسـوفـان بـعـدى ابـداع او را پذيرفتند و از آن گاه منطق را دو بخش دانستند:تصوّرات و تصديقات .تصوّر
صورت هاى ذهنى مجرّد و بدون حكم را تصوّر گويند. ذهن گاهى صورت هاى اشيا را از نظر مى گذراند بىآن كه ميانشان نظمى پديد آورد و به بودن يا نبودن نسبتى ميانشان حكم كند. اين حالت را تصوّر اشيا مى
گويند؛ مانند صورت ذهنى (آب ) يا وجود (آب ) در ذهن .
تصديق
تصديق عبارت از حكم ذهن ميان تصوّرات است . علم ما به اشيا گاهى بدين گونه است كـه ذهـن بـهاثـبـات يـا نـفى نسبتى ميان تصوّرات مى پردازد. اين حالت را حكم يا تصديق مى نامند؛ مانند (هوا سرد
است .) يا (هوا سرد نيست .)
در مثال بالا، (هوا) و (سرد) تصوّرند و (است ) و (نيست ) ايجاد و نفى (نسبت ). برخى معتقدند كه در ايـن
مـثـال ، (هـوا)، (سـرد) و (اسـت ) تصوّرند و اذعان به وقوع نسبت تصديق است و در هر دو تعريف ، حكم را يك
چيز (بسيط) مى دانند و آن را تصديق مى نامند و تصوّرات را شرط تصديق مى دانند نه شطر و جزء تصديق .(13)
بديهى و نظرى
هر يك از تصوّر و تصديق بر دو گونه اند: بديهى و نظرى .تـصـوّر بـديـهـى
تـصـوّرى كـه بـه خـودى خـود بـراى ذهـن حاصل است ؛ يعنى فهمش به نظر و تفكرنيازمند نيست ؛ مانند وجود و وجوب ، و عدم و امتناع .
تـصـوّر نـظـرى
تـصـوّرى را كـه خـود بـه خـود بـراى ذهـن مـعـلوم نـيـسـت و حـاصـل شـدنـش بـهتـفكّر نيازمند است ، تصوّر نظرى گويند. تصوّراتى كه به عنوان مبادى تـصـوّر نـظـرى مـورد تـوجـه
ذهـن قـرار مـى گـيـرنـد، تـصور نظرى را كه از جهتى براى ذهن مـجهول است تبديل به معلوم مى كنند آن
مبادى را معرِّف و خود تصور نظرى را معرَّف نامند؛ مانند (مثلّث به معناى سه ضلع متقاطع .)
تـصـديـق بـديـهـى
هـرگـاه ذهـن بـراى حـكـم مـيـان دو تـصـوّر بـه واسـطـه و دليل نيازمندنباشد، آن را تصديق بديهى گويند؛ مانند (كلّ از جزء بزرگتر است .)
تـصـديـق نـظـرى
هـر گـاه ذهـن در قـضـاوت و حـكـم ، بـه دليل نيازمند باشد، تصديق را نظرى گويند؛مانند (زمين ، به دور خورشيد مى گردد.)در مـثـال بـالا، نفى و اثبات حكم به واسطه و دليل نيازمند است و نمى توان با تصوّر طرفين نسبت ، بدون
واسطه و دليل به اثبات حكم پرداخت .
1 ـ 8 ـ ملاك بديهى و نظرى بودن تصوّرات
مـلاك بـداهـت و عـدم بـداهـت تـصوّرات چيست ؟ چرا برخى تصوّرات بديهى و برخى نظرى اند؟ گروهى ازاهل منطق در اين باره گفته اند:تـصـوّر حرارت و برودت احتياجى به فكر ندارد، پس بديهى مى باشند. امّا تصوّر مَلَك و جنّ نـيازمند به
فكر است ، پس اين تصوّرات نظرى مى باشند. (14) امّا حقيقت اين است كه فـرقـى مـيـان تصوّر حرارت و برودت
و تصوّر جنّ و ملك از اين لحاظ نيست ، حرارت و برودت هـمـان انـدازه احـتـيـاج بـه فـكـر و تـعـريف
دارند كه جنّ و ملك دارند. تفاوتى كه ميان حرارت و بـرودت [بـا] جـن و مـلك هـست ، در ناحيه تصديق به
وجود آن هاست . تصديق به وجود حرارت و بـرودت ، نـيـازى بـه فـكـر نـدارد، امـّا تـصـديـق بـه وجـود
جـنّ و مـلك نـيـازمـنـد به فكر است .(15)استاد مطهرى درباره ملاك بديهى و نظرى بودن مى گويد:تـصوّرات بديهى عبارت است از تصوّرات روشن و واضحى كه هيچ گونه ابهام در آن ها وجود نداشته باشد،
برخلاف نظرى كه احتياج به تشريح و توضيح دارند.(16)ما در پاورقى هاى جلد دوم اصول فلسفه اين مطلب را بحث كرده ايم كه چگونه است كه برخى تـصوّرات خالى از
ابهام و پيچيدگى مى باشد و بعضى ديگر داراى نوعى ابهام هستند. در آن جا ثابت كرده ايم كه علّت اين
امر، بساطت و تركيب است . عناصر ذهنى بسيط، روشن و بديهى ، عـنـاصـر ذهـنـى مـركـّب نـظـرى و
نـيـازمـنـد بـه تـعـريـف مـى بـاشـنـد. تـصـوّرات بـديـهـى ، مثل تصور وجود و عدم و... تصوّرات نظرى
، مانند تصور انسان .(17)
