ترجمه تفسیر المیزان جلد 16

‌صفحه‌ى 156

چون- به طورى كه گفته‏اند- «1» كلمه" فى" براى سببيت است، و در همين كلمه عنايت لطيفى از نظر لفظ هست، كه خداى تعالى را- يعنى ايمان به خدا را- ظرف براى اذيت دادن كفار و اذيت ديدن مؤمنين قرار داده، تا بفهماند كه اين اذيت منتسب و مستند به خداى تعالى است، آن طور كه مظروف منسوب به ظرف است، و اين لطيفه هم با سببيت مى‏سازد، و هم با غرضيت، نظير اين تعبير در آيه" يا حَسْرَتى‏ عَلى‏ ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ" «2» و نيز در آيه" وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا" «3» آمده است.

بعضى «4» از مفسرين گفته‏اند: معناى" ايذاء" در خدا اين است كه: ايذاء را در راه خدا باشد گويا خواسته‏اند بگويند مضافى در كلام بوده و حذف شده، و آن كلمه" سبيل" است.

ليكن بايد دانست كه عنايت كلامى مختلف است، ايذاء در خدا جايى گفته مى‏شود كه علت آن ايذاء تنها و تنها ايمان به خدا باشد، تا ديگر نگويند" ربنا اللَّه"، و ايذاء در راه خدا در جايى گفته مى‏شود كه علت اذيت طى كردن راه دين باشد، هم چنان كه همين عنايت در آيه" فَالَّذِينَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ أُوذُوا فِي سَبِيلِي" «5» به كار رفته است.

شاهد بر اختلاف اين دو عنايت و اين دو اعتبار، آيه آخر همين سوره است كه مى‏فرمايد:" وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا"، كه جهاد در راه خدا را، طريقه پيدا كردن سبل خود خوانده، و اگر هر دو به يك معنا بود، ديگر اين آيه معناى صحيحى نداشت.

" جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذابِ اللَّهِ"- يعنى ايمان آن قدر در نظرش خوار شده كه حكم عقل را بر اينكه از آزار و اذيت بايد دورى جست، در باره اذيت مردم و عذاب خدا به يك اندازه مى‏پندارد، و به همين جهت وقتى ايمانش باعث آزار ديدنش شد، با خود مى‏گويد:

هيچ عقلى به من نگفته كه تو خودت را به خاطر ايمان به خدا به زحمت و عذاب بيفكنى، آن گاه از ايمان چشم مى‏پوشد، و به شرك مى‏گرايد، تا مبادا مردم اذيتش كنند.

و حال آنكه اين پندار بسيار غلط است، براى اينكه عذاب و شكنجه‏اى كه كفار به او بدهند اندك و تمام شدنى است، بالأخره روزى از شر آنان خلاص مى‏شود، و لو اينكه زير

(1) روح المعانى، ج 20، ص 139.

(2) وا حسرتا بر آنچه من در جنب خدا از دست دادم. سوره زمر، آيه 56.

(3) كسانى كه در راه ما جهاد كنند. سوره عنكبوت، آيه 69.

(4) تفسير فخر رازى، ج 25، ص 38.

(5) و كسانى كه هجرت كردند، و از خانه و زندگى بيرون شدند، و در راه من شكنجه ديدند سوره آل عمران، آيه 195.