ترجمه تفسیر المیزان جلد 16

‌صفحه‌ى 349

او را به ستوه نمى‏آورد، و نسبت به قدرت او يكى با بسيار، مساوى است"، و اگر در آيه مورد بحث با اينكه گفتگو از مساله بعث بود، خلقت را هم ضميمه فرمود، براى اين است كه در ضمن سخن بفهماند خلقت و بعث از نظر آسانى و دشوارى يكسانند، بلكه اصلا فعل خدا متصف به آسانى و دشوارى نمى‏شود.

شاهد اين معنا اضافه شدن خلق و بعث به ضمير جمع مخاطب (كم- شما) مى‏باشد، كه منظور از آن، همه مردم است، و آن گاه تشبيه همه به يك نفر است، و معنايش اين است كه: خلقت همه شما مردم با همه كثرتى كه داريد، و همچنين بعث شما، مانند خلق و بعث يك نفر است، و شما با همه بسياريتان با يك نفر مساوى هستيد، براى اينكه اگر فرض شود كه بعث همه شما و پاداش و كيفر دادن به اعمال همه شما دشوار باشد، لا بد به خاطر جهل دشوار مى‏شود، يعنى از آنجايى كه هر يك نفر از شما هزاران كار نيك و بد دارد، اين كارها با هم مخلوط و مشتبه مى‏شود، و خدا نمى‏داند كدام كار از كدام يك از شما است. و ليكن بعد از آنكه ثابت شد كه خدا جاهل نيست، چون شنواى اقوال و بيناى اعمال شماست، و به عبارتى ديگر هر چه از شما سر بزند در برابر او، و زير نظر او سر مى‏زند، پس ديگر مخلوط و مشتبه شدن اعمال شما براى او فرضى است محال.

با اين بيان جواب اعتراضى كه به آيه شده، داده مى‏شود. اعتراضى اين است كه مناسب با تعليل براى يكسان بودن بعث يك نفر و يك ميليون نفر به (سميع و بصير) نيست، بلكه مناسب براى چنين تعليلى اين است كه بفرمايد:" إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ"، و يا" إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ" و يا امثال آن، چون قدرت و قوت و عزت و امثال آن با خلقت و بعث ارتباط دارد، نه با" سميع" و" بصير" بودن.

جوابش اين شد كه آيه شريفه در مقام پاسخ به اعتراض و اشكالى است كه در ذهن مشركين بود، و آن اين است كه هزارها عمل از ميليونها نفوس چطور ضبط مى‏شود، و مخلوط و مشتبه نمى‏گردد، تا جزاء داده شود. پس اشكال متوجه جمله" فَنُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا" در سه آيه قبل است، كه آيه مورد بحث از آن جواب مى‏دهد به اينكه چطور گفتارها و كردارهاى ميليونها نفوس بر او مشتبه مى‏شود، با اينكه هر كس هر چه مى‏كند زير نظر و مشاهده او مى‏كند، و هيچ گفتار و كردارى از نظر او پوشيده نيست.

در سه آيه قبل كه مى‏فرمود:" فَنُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا" دنباله‏اش فرمود:" إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ" يعنى چون خدا داناست به آنچه كه در دلهاست، و معلوم است كه بنا بر اين تعليل ملاك در جزاء خوبى و بدى دلهاست، هم چنان كه آيه" وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ