ترجمه تفسیر المیزان جلد 16

‌صفحه‌ى 379

حق را شنيديم و تسليم شديم، پس ما را برگردان تا عمل صالح هم انجام بدهيم، چون يقين برايمان حاصل شد.

و خلاصه معنا اين است كه تو امروز آنان را مى‏بينى كه منكر لقاى خدايند، اگر فردايشان را ببينى خواهى ديد كه خوارى و ذلت از هر سو احاطه‏شان كرده و سرها از شرم به زير افكنده‏اند، و به آنچه امروز منكرش هستند اعتراف مى‏كنند، و درخواست مى‏نمايند كه بدين جا برگردند، ولى هرگز برنخواهند گشت.

" وَ لَوْ شِئْنا لَآتَيْنا كُلَّ نَفْسٍ هُداها ... وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ" يعنى اگر مى‏خواستيم به هر كس چه مؤمن و چه كافر هدايتش را ارزانى بداريم، يعنى آن هدايتى كه مخصوص و مناسب شخص اوست بدهيم مى‏داديم.

البته منظور اين نيست كه همه را مجبور به هدايت كنيم، بلكه منظور اين است كه كافران را نيز مانند مؤمنين هدايت مى‏كنيم، تا به اختيار و اراده خود داراى هدايت شوند، همانطور كه مؤمنين با اختيار و اراده خود داراى هدايت شدند، چون اگر پاى جبر در ميان آيد تكليف در دنيا و جزاء در آخرت به كلى باطل مى‏شود.

" وَ لكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ"- يعنى ليكن اينطور نخواستيم، چون در اين ميان قضايى است كه از سابق از ناحيه من رانده شده، قضايى حتمى، و آن اين است كه جهنم را از جن و انس پر كنم.

و اين قضاى حتمى سابق، همان است كه بعد از امتناع ابليس از سجده بر آدم، و سوگندش كه گفت:" فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ" «1» فرموده:

" فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ" «2».

و لازمه اين قضاء اين است كه به خاطر ظلمشان و فسقشان و خروجشان از زى عبوديت هدايتشان نكند، هم چنان كه باز خودش فرموده:" إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ" «3» و نيز فرموده:" وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ" «4»، و نيز آياتى ديگر.

(1) پس به عزتت سوگند كه همگى را گمراه مى‏كنم مگر بعضى از بندگانت كه مخلص باشند.

سوره ص، آيه 82 و 83.

(2) و اين قضاء را بطور حتم راند، كه پيروان ابليس را در عذاب جاودان در آورد. سوره ص، آيه 84.

(3) بدرستى كه خدا مردم ستمكار را هدايت نمى‏كند. سوره مائده، آيه 51.

(4) سوره توبه، آيه 80.