ترجمه تفسیر المیزان جلد 16

‌صفحه‌ى 94

" لَوْ أَنَّهُمْ كانُوا يَهْتَدُونَ"- بعضى از مفسرين گفته‏اند: جواب" لو" در اينجا حذف شده، يعنى نفرمود كه: اگر در پى هدايت بودند چه مى‏شد زيرا خود كلام بر آن دلالت دارد، و تقدير كلام اين است كه: آنان اگر راه به جايى مى‏بردند، و هدايت را مى‏پذيرفتند، هر آينه عذاب را مى‏ديدند، يعنى در دنيا به عذاب قيامت و حقانيت آن معتقد مى‏شدند، ممكن هم هست كلمه" لو" در اينجا به معناى آرزو باشد، و معناى آيه اين باشد كه: اى كاش راه به جايى مى‏بردند، و هدايت را مى‏پذيرفتند.

" وَ يَوْمَ يُنادِيهِمْ فَيَقُولُ ما ذا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِينَ" اين آيه عطف است بر چند آيه سابق، كه مى‏فرمود:" وَ يَوْمَ يُنادِيهِمْ ..."، چيزى كه هست در آيه سابق نخست پرسش شده‏اند از شركايى كه براى خدا قائل شده بودند، و به ايشان دستور داده شده كه آنها را به يارى خود بطلبيد، و در آيه مورد بحث پرسش شده‏اند از اينكه چه پاسخى به دعوت رسولان، كه از ناحيه خدا به سويشان آمدند، دادند.

و معناى آيه اين است كه: در پاسخ آن كسى كه خداى تعالى به سوى شما فرستاد، و شما را به سوى ايمان و عمل صالح دعوت كرد چه گفتيد؟

" فَعَمِيَتْ عَلَيْهِمُ الْأَنْباءُ يَوْمَئِذٍ فَهُمْ لا يَتَساءَلُونَ" كلمه" عميت" ماضى" از" عمى" است كه به معناى كورى است، و در اينجا معناى كورى مقصود نيست، بلكه استعاره از اين است كه انسان در موقعيتى قرار گرفته كه به خبرى راه نمى‏يابد و مقتضاى ظاهر اين بود كه عمى و بى خبرى را به خود آنان نسبت دهد، ولى مى‏بينيم كه به عكس تعبير كرده، و فرموده:" فَعَمِيَتْ عَلَيْهِمُ الْأَنْباءُ- خبرها بر آنان كور شد" و اين به خاطر آن است كه بفهماند كفار در آن روز از همه طرف ماخوذ مى‏شوند، و راه نجات از همه طرف به رويشان بسته مى‏شود، و دستشان از تمامى اسباب بريده و كوتاه مى‏گردد، هم چنان كه در سوره بقره، آيه 166 فرموده:" وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ"، توضيح اينكه: وقتى تمامى اسباب براى آنان از تاثير ساقط شد، ديگر در آن روز اخبار راهى به سوى آنان ندارد، و ايشان هم راهى به خارج از وجود خود ندارند، تا چيزى را دست‏آويز نموده، به آن اعتذار بجويند، و به اين وسيله خود را از عذاب نجات دهند.

" فَهُمْ لا يَتَساءَلُونَ"- اين جمله تفريع است بر" كور بودن اخبار"، از قبيل تفريع بعض افراد عام بر عام است (مثل اينكه بعد از گفتن اين جمله كه دانشمندان محترمند، بگويى پس بو على سينا هم محترم است)، در اينجا نيز بعد از گفتن اينكه كفار به طور كلى از چهار ديوارى وجود خود راهى به خارج از خود ندارند، فرمود پس بين خودشان نيز سؤال و جوابى رد و بدل‏