عثمان بن سعيد نخستين سفير - ره توشه عتبات عالیات نسخه متنی

عثمان بن سعيد نخستين سفير

مقدمه

عثمان بن سعيد عمرى(1) بخشى از دوران زندگى اش را در جوار امام هادى و امام عسكرى(عليهما السلام) گذراند و امين و مورد اعتماد شد و در منصب وكالت آن دو ولىّ خدا، با همكارى ديگر وكلا و نمايندگان، لشكر توحيد را اميرى كرد. نقطه اوج زندگى فرزند سعيد، در عصر غيبتِ صغرى شكل گرفت و او نخستين نايب خاص حضرت مهدى(عليه السلام) ، حلقه وصل امت و امام شد. در اين نوشتار، زوايايى از زندگانى آن فرزانه، به اختصار بررسى مى شود.

عثمان بن سعيد، از تبار نيكان

عثمان بن سعيد از تبار قبيله بنى اسد و به اسدى مشهور است.(2) كنيه وى، ابو عمرو بود; چه آنكه خداوند فرزند پسرى به او ارزانى داشت و آن بزرگ، نام او را عمرو نهاد. مدت ها نيز از سوى دوستان و آشنايان و حتّى معصومان(عليهم السلام) با اين كنيه خوانده مى شد، تا آنكه روزى امام حسن عسكرى(عليه السلام) كنيه او را تغيير داد و وى را «عَمرى» ناميد.(3) از جمله
1. دركتاب بحارالأنوار، ج99، ص292 اينگونه آمده است: «أبي محمّد عثمان بن سعيد العمروي الأسدي».2 . شيخ طوسى، كتاب الغيبه، ص354 ; بحارالأنوار، ج51 ، ص3643 . «وقد قال قوم من الشيعة «انّ ابامحمد الحسن بن على(عليهم السلام) قال: لايجمع على امرىء بين عثمان و ابوعمرو، و اَمَر بكسر كنية فقيل العمرى» (نكـ : كتاب الغيبه، ص354).

صفحه 351

القاب عثمان بن سعيد، «عسكرى» بود. عسكر منطقه اى در شهر سامرا بود كه امام هادىو امام حسن عسكرى(عليهما السلام) در آن، اقامتِ اجبارى داشتند. فرزند سعيد نيز به دليل ارتباط مستمر با آن دو پيشواى دين و سكونت مقطعى در آن محل، به «عسكرى» لقب يافت.(1)
وى از آنجا كه مدتى به شغل روغن فروشى اشتغال داشت، به «سمّان و «زيّات» شهرت يافت. اين تجارت را پوششى براى كار اصلى و اساسى خويش ـ كه ارتباط با ائمه اطهار(عليهم السلام) و وكالت از جانب ايشان بود ـ قرار داد تا انجام وظيفه خطير از ديد نامحرمان پنهان بماند. شيعيان براى رساندن اموال يا نامه هاى خود به امام حسن عسكرى(عليه السلام) ، آنها را به سعيد مى سپردند و او نيز براى آگاهى نيافتن جاسوسان و مخالفان، با جاسازى محموله ها در درون مشك روغن، آنها را به امام مى رساند.(2)

امينِ هادىِ امّت

نخستين ايام نورانى زندگى عثمان بن سعيد، در زمان حيات امام هادى(عليه السلام) رقم خورد. امام، بيست سال از پايان عمر مبارك خويش را با فشار و اجبار متوكّل عباسى در سامرا گذراند، هر چند كه در اين مدت طولانى، مأموران خليفه ايشان را به شدّت تحت نظر داشتند و رفت و آمدهاى منزل آن امام را كنترل مى كردند. در اين موقعيت، فرزند سعيد كه يازده ساله بود، به حضور امام رسيد و به مرور زمان از نزديكان آن حضرت گرديد.(3) اين بخش از حيات عثمان را مى توان در دو محور ذيل نظاره كرد.

الف : نماينده امام

او در پرتو عنايت امام دهم تربيت شد و امين، وكيل و نماينده حضرت گرديد و سخن و كردارش مورد تأييد واقع شد. روزى احمد بن اسحاق قمى به حضور امام هادى
1. سيد حسن شيرازى، كلمة الامام المهدى، ص1062 . كتاب الغيبه، ص354 ; بحارالأنوار، ج51 ، ص3443 . رجال الطوسى، ص420

صفحه 352 رسيد و به ايشان عرض كرد:

«سرورم! من گاهى توانايى ديدار شما را داشته، گاهى سعادت حضور در نزد شما برايم فراهم نمى گردد. حال گفتار چه كسى را بپذيرم و از دستور چه كسى پيروى نمايم؟»

امام به عثمان بن سعيد كه در جوار آن حضرت زانو زده بود، اشاره كرد و در پاسخ ابن اسحاق فرمود:

«هذا أبو عمرو الثقة الأمين، ما قاله لكم فعنّي يقوله و ما أدّاه إليكم فعنّي يؤديه».(1)

«اين ابوعمرو (عثمان بن سعيد) مردى مورد اعتماد و امين است. آنچه را او براى شما گفت، در واقع از جانب من مى گويد و هر آنچه به شما رساند، از طرف من مى رساند.»

امام هادى(عليه السلام) با بيان اين سخن، اعتماد خويش نسبت به فرزند سعيد را در حضور بعضى از دوستان گوشزد كرد و از سويى يارانش را با نظام وكالت و نمايندگى آشنا كرد و آنان را با يگانه محور هدايت و راهنمايى شيعيان در عصر فرزند و به خصوص نواده خويش و اساسى ترين طريق ارتباطى امت با امام رهنمون ساخت.

رهبرى وكالت

امام على النقى(عليه السلام) گروهى از شخصيتهاى مورد اعتماد را در بغداد و شهرهاى ديگر وكيل خويش قرار داد. آنان مرجع حلّ مشكلات دينى و دنيايى شيعيان و پاسخگو به مسائل ايشان محسوب مى شدند. اگر اموال يا سؤالاتى از سوى مردم مى رسيد، با تدبير و فراست به امام مى رساندند و گروهى از آنها براى مخفى نگهداشتن منصب خويش با پرداختن به شغل و حرفه اى خاص، به انجام وظيفه خطير خود مشغول مى شدند. هر روز
1. بحارالأنوار، ج51 ، ص344 ; شيخ عباس قمى، سفينة البحار، ج2، ص158

صفحه 353 كه از اجراى اين شيوه مى گذشت، مردم بيشتر بدان خو گرفته، وكلا و نمايندگان امام ريگانه حلقه وصل و تنها وسيله ارتباطى خويش با مقتداى معصومشان مى دانستند و از آن طريق، تماسشان را با امام هادى(عليه السلام) حفظ مى كردند.(1) عثمان بن سعيد نيز از زمره اين وكلاى امين بود كه در بغداد وظيفه الهى خويش را به خوبى ايفا كرد و در پى مقصود سفرهاى بسيارى به سامرا و ديدار با امام هادى(عليه السلام) انجام داد.(2) وكلاى امام هادى(عليه السلام) در شهرهاى مختلف از طريق وكلاى به خصوص و معينى وجوهات و اموال يانامه ها را به حضرت مى رساندند.

در طى دو سال آخر دوران امامت حضرت هادى(عليه السلام) ، عثمان بن سعيد رهبرى سازمان وكالت را عهده دار بود و امور داخلى و جارى وكلا و نمايندگان را هماهنگ مى كرد.(3) نوشته اند زمانى كه على بن عمرو عطار، وكيل قزوين به سامرا آمد و با فارس بن حاتم تماس گرفت تا وجوهات آن ناحيه را تقديم دارد، او اطلاعى از طرد فارس بن حاتم از سوى امام در سال 250 نداشت.(4) از اين رو عثمان به سرعت افراد خود را براى حفظ وجوهات فرستاد و على بن عمرو را از تماس با فارس بازداشت.(5)

وكيل پيشواى يازدهم

عثمان بن سعيد پس از شهادت امام هادى(عليه السلام) در خدمت امام عسكرى(عليه السلام) به عنوان وكيل برجسته امام فعاليت مى كرد. امام حسن عسكرى(عليه السلام) در مدت شش سال رهبرى امّت اسلامى، خونِ تلاش و تكاپو و رشد را در رگهاى يارانش جارى ساخت(6) و براى
1. سيد كاظم قزوينى، الامام المهدى من المهد إلى الظهور، ص1742 . همان، ص2003 . آيت اللهى، تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم، ص1424 . براى اطلاع از ماهيت ابن حاتم و دلايل طرد او از سوى امام، نكـ : به كتاب الغيبه، ص3525 . اختيار معرفة الرجال، ص5266 . محمد بن جرير طبرى، دلائل الامامه، ص233 ; اصول كافى، ج1، ص503 ; شيخ عباس قمى، منتهى الآمال، ج2، ص701 ; سيره پيشوايان، ص616

صفحه 354 فراهم ساختن زمينه امامت موعود منتظر و به منظور آشنا شدن مردم با دوره غيبت، تلاشهاى بسيارى انجام داد تا شيعيان شيوه ارتباط با امام معصوم خويش را در عصر جديد نيك دريابند. امام(عليه السلام) چون پدر ارجمندش و بلكه بيشتر از آن حضرت، با بهره گيرى از شيوه «پنهان شدن از ديد مردم» اذهان مسلمانان را آماده پذيرش دوره غيبت مى كرد.(1)

مسعودى ـ مورّخ نامى ـ در اين باره مى نويسد:

«آن حضرت نيز با شيعيان خاص و ديگران ـ به جز زمانى كه به اجبار نزد خليفه مى رفت ـ از پس پرده سخن مى گفت. اين كار از سوى او و پدرش، مهيّا ساختن زمينه غيبت صاحب الزمان بوده تا شيعيان با آن انس گيرند و «غيبت» را انكار نكنند و با پنهان شدن و استتار عادت كنند.»(2)

امام(عليه السلام) نمايندگان و وكلايى را از جانب خويش در شهرهاى مختلف منصوب كرد و آنها را تنها وسيله ارتباطىِ خود با شيعيان قرار داد تا مشكلات دينى و دنيايى ايشان را حل كنند. آن حضرت با اين كار، شيوه مراجعه شيعيان به نمايندگان را آموخت و آنها را به انجام اين مهم عادت داد تا در دوره غيبت اين يگانه راهِ تماس با امام انكار نگردد و يا با مشكلى برخورد نكند. در اين ميان عثمان بن سعيد به عنوان شاخص ترين وكيل و نماينده امام نقشى مهم را ايفا نمود.(3) محل استقرار او، بغداد بود و او با حضور و اقامت در آن شهر، آنجا را پايگاه اصلى وكالت ساخته بود.

امام عسكرى(عليه السلام) نيز با توصيه هاى پى در پى، شيعيان و ياران خويش را به ارتباط با او سفارش مى كرد; بدان حد كه يگانه طريق ارتباطى امام و امت گرديد. از آن سو، عثمان نيز براى بيان مطالب و سؤالات و رساندن امانات و هداياى مردم، پيوسته به سامرا مسافرت كرده و با نيرويى دو چندان و اراده اى قوى به پايگاه خويش باز مى گشت. او در
1. منتهى الآمال، ج2، ص704 ; محمدجواد طبسى، حياة الامام العسكرى(عليه السلام) ، ص3242 . على بن حسين بن على مسعودى، اثبات الوصيّه، ص2623 . حياة الامام العسكرى، ص324

صفحه 355 تمام سفرها به منظور پوشش مأموريت خويش، روغن فروشى را پيشه خود ساخته بود; بدان صورت كه امانات و نامه هاى شيعيان به امام و پاسخهاى آنان را با مهارت، درون مشك قرار.(1) كاركرد فرزند سعيد را در نمونه هاى زير مى توان بررسى كرد: