تعريف «دين» و «فرهنگ» چيست؟ و چه رابطه اي ميان اين دو وجود دارد؟ - پرسش ها و پاسخ ها نسخه متنی

مفاهيم اجتماعي ـ فرهنگي، مفاهيمي انتزاعي هستند كه هر يك بر مجموعه اي از عناصر و مؤلّفه ها اطلاق ميشود; مؤلّفه هايي كه به عنوان اموري روبنايي مبتني بر زيرساخت هاي ويژه اي هستند و ميتوان آنها را برآيند مؤلفه ها به شمار آورد. بنابراين، در عرضه مفاهيم جديد به بازار انديشه و طرح آنها در فضاي يك جامعه نميتوان تنها به روبناها اشاره كرد و از خاستگاه و ريشه ها غفلت كرد; چرا كه در اين صورت به لحاظ وجود تفاوت هاي بنيادي يا بايد ريشه ها و اصالت هاي فرهنگي آن جامعه را تخريب كرد تا جامعه پذيراي آن امور نو گردد و يا آن كه به لحاظ مخالفت ها و واكنش هاي بازدارنده افراد آن جامعه، از دستاوردهاي بعضاً مفيد تمدّن هاي ديگر محروم ماند.

در كشور ما نيز كه اساس حكومت بر دين و احكام فراگير و سعادت آفرين آن استوار است و مردم مسلمان ايران به هيچ روي حاضر به مصالحه بر سر اصول و مباني ديني خود و عقب نشيني از اسلام و زيربناهاي فكري آن نيستند، طرح مفاهيم نو ميبايست با دقّت ها و ظرافت هاي ويژه اي صورت گيرد و در حقيقت اين مفاهيم هم به لحاظ روبنايي و هم به لحاظ مبنايي مورد بازسازي مجدّد قرار گيرد تا ضمن بهره مند شدن جامعه اسلامي از فرآورده هاي فكري و تجربي ديگر جوامع، اصالت هاي فرهنگ خودي فراموش نشود.

از همين رو، پاره اي از پرسش هايي كه از محضر استاد آيت الله مصباح يزدي(مدظلّه) درباره رابطه دين، مفاهيم نو و برخي چالشهاي فكري ديگر به عمل آمده، گردآوري شده است و همانند دو مجموعه قبلي به محضر تشنگان فرهنگ ناب اسلامي تقديم ميكنيم.

انتشارات مؤسّسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره)

تعريف «دين» و «فرهنگ» چيست؟ و چه رابطه اي ميان اين دو وجود دارد؟

از سوي جامعه شناسان و انديشمندان ديني تعاريف متعدّدي از دو واژه «فرهنگ» و «دين» ارائه گرديده است كه نقل و بررسي هر يك از آنها و مقايسه بين دين و فرهنگ بر حسب هر يك از تعاريف، كاري بس دشوار و ملال آور خواهد بود. از اين رو، ابتدا بايد بر سر تعريفي از دين و تعريفي از فرهنگ توافق كنيم، آنگاه وارد بخش دوّم پرسش فوق شويم.

الف ـ تعريف دين

دانشمندان ديني و بويژه مسلمانان تلاش كرده اند تا تعريف كاملي از دين عرضه كنند. همچنين جامعه شناسان نيز بحثها و تحقيقات فراواني در اين باره داشته اند كه دين چيست و جايگاه آن در ميان نهادهاي جامعه كدام است؟ آيا اساساً دين يك نهاد اجتماعي است و يا مقوله اي ديگر است كه نميتوان آن را به عنوان نهادي اجتماعي در نظر گرفت؟ به هر حال، ذكر اين مقدمه ضرورتي ندارد، آنچه براي ما اهميّت دارد اين است كه مفهوم دين حق توضيح داده شود و عناصر و مؤلّفه هاي آن تبيين گردد تا بر اساس بود و نبود آنها، به حقّ، يا باطل بودن ديني حكم كنيم. بنابراين، در تعريف دين، به گونه اي كه دين حق را شامل شود و بر تمام اديان الهي كه در زمان خود اصالت داشته اند و بعدها تحريف شده اند صادق باشد، بايد گفت: «دين مجموعه اي است از باورهاي قلبي، و رفتارهاي عملي متناسب با آن باورها» كه در بخش باورها، اعتقاد به يگانگي خدا و صفات جمال و جلال او، اعتقاد به نبوّت و اعتقاد به معاد قرار دارد كه از آن به «اصول دين» يا «اصول عقايد» تعبير ميشود; و در بخش رفتارها نيز كليّه رفتارهاي متناسب با باورها كه بر حسب اوامر و نواهي الهي و به منظور پرستش و بندگي خداي متعال انجام ميگيرد قرار دارد كه از اين بخش به عنوان «فروع دين» ياد ميشود.

بنابراين، در تعريف اسلام به عنوان يگانه دين حق،([1]) ميتوان گفت: «اسلام عبارت است از مجموعه اي از باورهاي قلبي ـ كه برآمده از امور فطري و استدلال هاي عقلي و نقلي است ـ و تكاليف ديني كه از سوي خداي متعال بر پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) و به منظور تأمين سعادت دنيوي و اخروي بشر نازل شده است».

اين تكاليف تمامي اموري را كه به نحوي در سعادت دنيا و آخرت انسان نقش دارد در بر ميگيرد.

اين تعريف از دين، و به ويژه دين اسلام، نزد مسلمانان تعريفي شناخته شده و مقبول است.