15 - راسل و وجود محمولي ‏ - نقد برهان ناپذیری نسخه متنی

در «F X (X ...)» تا X موجود نباشد خاصيت F را نخواهد داشت. اين مطلب تقرير ديگري از نفي وجود محمولي است.

البته، اين سخن درست است كه در هليات مركبه موجبه در فرض وجود موضوع است كه محمول براي آن ثابت است، اما به چه دليل هر حملي بايد چنين باشد؛ به عنوان مثال در هليات بسيطه اين‏چنين نيست؛ چون مفاد هليّات بسيطه ثبوت الشي ‏ء است، لذا نياز به ثبوت ديگري در ظرف موضوع ندارد. وانگهي قرار دادن وجود به عنوان سور قضيه معنا ندارد، زيرا مگر جز اين است كه مي ‏خواهيم بگوييم كه چون اين موضوع وجود دارد، پس محمول وجود هم دارد. بنابراين، پيش‏فرض هليات مركبه، هليّات بسيطه است. هم‏چنين اين نكته را متذكر مي ‏شويم كه مفاد حمل عينيّت موضوع و محمول در واقع و نفس‏الامر است و تقسيم حمل به بسيطه و مركبه از وجهه نظر منطقي نيست، بلكه از وجهه نظر فلسفي است، زيرا عينيت با تركيب سازگاري ندارد؛ يعني وقتي شي ‏ء سفيدي را ديديم، با از بين رفتن رنگ سفيد و گرفتن رنگ ديگر عقل چنين تحليل مي ‏كند كه اين شي ‏ء يك جوهر و ذات ثابتي دارد و يك سري اعراضي كه در تغييراند و يا مي ‏توانند تغيير كنند.

15 - راسل و وجود محمولي ‏

برتراند راسل دقيقاً همين نكته را در عصر جديد در تحليل خود از معناي عبارت يا تعبير «وجود دارد» بيان كرده است. او نشان داد كه اگر چه «وجود دارد» از لحاظ دستوري خبر است، در منطق نقش متفاوتي را بازي مي ‏كند كه مي ‏توان آن را به صورت عبارت زير نشان داد: «گاوها وجود دارند»؛ يعني «X هايي وجود دارند، به طوري كه اگر بگوييم X يك گاو است صحيح است». اين عبارت ثابت مي ‏كند اين كه بگوييم «گاوها وجود دارند» به معناي نسبت دادن صفت خاصي ، يعني «وجود داشتن» به گاوها نيست، بلكه به اين معنا است كه موجوداتي در عالم وجود دارند كه وصف كلمه «گاو» در مورد آن‏ها به كار مي ‏رود. همين طور عبارت «اسب شاخدار وجود ندارد» برابر است با «X هايي وجود ندارد كه اگر بگوييم X يك اسب شاخدار است، درست گفته باشيم»... ربط و تأثير اين نظريه بر برهان وجودي به قرار زير است: اگر وجود آن گونه كه آنسلم و دكارت مي ‏پنداشتند صفت يا محمولي است كه مي ‏توان آن را در هر تعريفي وارد كرد و به عنوان يك صفت مطلوب بايد آن را در تعريف خدا به كار برد، پس برهان وجودي برهان معتبري است، زيرا تناقض‏آميز خواهد بود اگر بگوييم كامل‏ترين وجودِ قابل تصور، فاقد صفتِ «وجود داشتن» است، ليكن اگر وجود، اگرچه از لحاظ دستوري محمول است، در منطق نقش كاملاً متفاوتي دارد و آن تصديق به اين امر است كه فلان توصيف در عالم خارج يا واقع به فلان چيز اطلاق مي ‏گردد (يا با آن ربط و پيوند دارد)، بنابراين، برهان وجودي به عنوان برهاني كه قصد آن اثبات وجود خدا است، ناكام مي ‏ماند، زيرا اگر وجود محمول نباشد نمي ‏توان آن را صفت معرِّف خدا دانست... .(1)

بيان راسل به نوبه خود مي ‏تواند روايت و تقريري از كلام كانت باشد. آن‏چه در اين تقرير مهم است اين است كه وجود به كلي جايگاه خود را از دست نداده و ظاهراً نتيجه تلاش راسل اين است كه در هليات بسيطه وجود را در طرف موضوع قضيه قرار داده است؛ زيرا او قضيه «گاوها وجود دارند» را به «Xهايي وجود دارند كه اگر بگوييم X گاو است صحيح است» تحويل برده است. در اين‏جا وجود را به X هايي نسبت مي ‏دهد كه در صورت صحت اين نسبت مي ‏توان به درستي گفت كه آن‏ها گاو هستند. درواقع، بحث در وجود محمولي بر سر همين نسبت وجود به X است كه راسل نتوانست آن را به كلي حذف كند.

طبق اين تفسير در طرف موضوع قضيه و قبل از اسناد گاوها به موضوعْ خودِ وجود به موضوع (= Xها) اسناد پيدا كرده است و اسناد وجود به Xها دقيقاً مفاد هليه‏بسيطه است. به نظر مي ‏رسد كه نظريه راسل نه مشكلي را حل كرده و نه مشكلي را فراروي ما قرار داده است، بلكه تنها توانسته است كه هليات بسيطه را به صورت هليات‏مركبه جلوه دهد؛ يعني او توانست عنوان موضوع (=گاوها) را كه در طرف

1. جان هيك، فلسفه دين، ترجمه بهرام راد، ص 51 - 53.