نقش امام عصر (عج) در گزينش نايبان و كارگزاران آنان - امام شناسی نسخه متنی

نقش امام عصر (عج) در گزينش نايبان و كارگزاران آنان

جريان گزينش نايبان چهارگانه به عنوان هدايت گران جامعه ى شيعه، و وكيلان سرزمين هاى شيعه نشين، به عنوان كارگزاران ساختار رهبرى كننده ى شيعه در دوران غيبت صغرى، به طور مستقيم از سوى ناحيه ى مقدسه، صورت مى گرفت (39) . پايدار ماندن اين سازمان و ادامه ى منظم روند امور و حفظ جامعه ى شيعه و دستگاه رهبرى كننده ى آن دربرابر خطر دشمن، اقتضا مى كرد كه كارگزارانى زبده و مورد اطمينان براى اين كار، برگزيده شوند .

گستره ى جغرافيايى نظارت و عملكرد سازمان نيابت

از مطالعه ى شواهد موجود براى شناسايى گستره ى جغرافيايى نظارت ساختار رهبرى كننده ى شيعه در دوران غيبت صغرى درمى يابيم كه گوشه و كنار سرزمين هاى شيعه نشين آن روز به وسيله ى اين شبكه ى پنهانى با مركز رهبرى كننده ى آن در بغداد و سامراء ارتباط داشته اند . بنا بر شواهد موجود، فهرستى از سرزمين هاى زير پوشش اين سازمان، از اين قرار است:

1) جزيرة العرب شامل: مدينه، مكه، يمن و بحرين .

2) عراق شامل: كوفه، بغداد، سامراء، مدائن، قراء سواد، واسط، بصره، نصيبين و موصل .

3) شمال آفريقا شامل: مصر و مغرب .

4) ايران شامل: قم، آوه (آبه)، رى، قزوين، همدان، دينور، قرميسين، آذربايجان، اهواز .

5) خراسان و ماوراء النهر شامل: بيهق، نيشابور، مرو، بلخ، كابل، سمرقند، كش، بخارا و . . .

آن سان كه گذشت، نايبان چهارگانه با همكارى و همراهى شمارى دستيار و وكيل، جريان هدايت و رهبرى شيعه در دوران حيرت يا غيبت را به پيش مى بردند . نخستين سفير ناحيه ى مقدسه با هم يارى سه وكيل برجسته در بغداد، كار خود را در دوران حساس و سرنوشت ساز آغاز غيبت صغرى، انجام داده است . نام سه تن دستيار او عبارت است از: «احمدبن اسحاق اشعرى قمى » ، «حاجزبن يزيد وشاء» و «محمدبن احمدبن جعفر قطان قمى » . (40) البته فرزند وى; يعنى «محمدبن عثمان عمرى » نيز در كنار پدر به فعاليت مشغول بوده است . با مرگ سفير اول و جانشينى پسرش، همان دستياران پيشين در كنار دومين سفير، به فعاليت خود، ادامه دادند . گويا اين دستياران در دوران بلند مدت نيابت سفير دوم بدرود حيات گفته اند . سفير دوم نيز براى پيشبرد امور، دستياران ديگرى براى خود برگزيد و با كمك آنان، كار نظارت بر سازمان و ارتباط با وكيلان سرزمين هاى ديگر را اداره مى كرد . بنا بر تصريح شيخ طوسى، در بغداد ده نفر وكيل زير نظر سفير دوم و براى انجام دستورهاى او مشغول به كار بودند . (41)

«حسين بن روح نوبختى » كه پس از درگذشت سفير دوم، به فرمان ناحيه ى مقدسه، عهده دار مقام نيابت شد، خود يكى از كارگزاران سفير دوم بوده است . در روزهاى پايانى زندگى سفير دوم، براى اين كه شيعيان با حسين بن روح بيشتر آشنا شوند، امور نيابت به ويژه دريافت وجوه شرعى، بيشتر به وى سپرده شده بود . (42)

با آغاز نيابت ابن روح، دستياران سفير دوم هم چنان در كنار سفير سوم به فعاليت ادامه دادند . يكى از دستياران برجسته ى ابن روح، كه حتى در دوران زندانى بودن وى، به عنوان اداره كننده ى امور، ايفاى نقش مى كرد، «ابوجعفر محمدبن ابى العزاقر» معروف به «شلمغانى » بود . وى بعدها به دليل سوء استفاده از منصب و جايگاه خويش و بيان برخى عقيده هاى ناصواب مانند عقيده ى «حلول » ، از سمت خود عزل شد و به لعن ناحيه ى مقدسه، دچار گشت . (43)

نام دستياران سفير چهارم، به دست ما نرسيده است، ولى مى توان حدس زد كه برخى از دستياران سومين سفير، پس از درگذشت وى، هم چنان در پست خود به كار مشغول بوده اند .

افزون بر كارگزاران و معاونان برجسته ى سفيران كه معمولا در بغداد يا شهرهاى پيرامون آن زندگى مى كردند . وكيلان ساكن در ديگر سرزمين هاى شيعه نشين نيز در خدمت نايبان چهارگانه و زير نظر آنان مشغول فعاليت بوده اند . ره آورد بررسى مفصل در منابع رجالى و روايى، يافتن نام چهل تن از اين وكيلان بوده است . برخى از آنان عبارتند از: حسن بن نضر قمى، ابوصدام، ابوعلى محمدبن احمدبن حماد مروزى محمودى، جعفربن عبدالغفار، ابوالحسين محمدبن جعفر اسدى رازى، محمدبن شاذان بن نعيم نيشابورى، قاسم بن علاء آذربايجانى، حسن بن قاسم بن علاء آذربايجانى، على بن حسين بن على طبرى سمرقندى، ابومحمد جعفربن معروف كشى، بسامى، عاصمى، ابوجعفر محمدبن على شلمغانى، ابوالقاسم حسن بن احمد، ابوجعفر محمدبن احمد زجوزجى، ابوجعفر محمدبن على اسود، محمد بن عباس قمى، احمدبن متيل قمى، ابوعبدالله بزوفرى، ابو على محمدبن ابى بكر همام بن سهيل كاتب اسكافى، ابومحمد حسن بن على جناء نصيبى و . . . .

بدين ترتيب، نايبان چهار گانه با هدايت فعاليت هاى سازمان پر سابقه ى وكالت، در دوران غيبت صغرى، توانستند راه ارتباطى مطمئن و كارگشايى بين ناحيه ى مقدسه و شيعيان سرزمين هاى گوناگون باشند و از آن به بهترين روش براى حفظ سازمان رهبرى جهان تشيع در اين دوره ى حساس و سرنوشت ساز، بهره جويند .

بنابراين، شناخت دقيق فعاليت هاى نايبان چهارگانه، گستره ى كار آنان و چگونگى رهبرى جامعه ى شيعه در دوران هفتاد ساله ى غيبت صغرى، بدون توجه به پيشينه ى پيدايش و فعاليت هاى شبكه ى ارتباطى وكالت در دوره هاى پيشين، ممكن نخواهد بود . سازمان نيابت، ادامه ى فعاليت شمار بسيارى وكيل و سروكيل بود كه پس از زمان امام صادق عليه السلام، با دقت و نظم فراوان، گردش امور را در سرزمين هاى شيعه نشين به دست گرفته و خط ارتباطى بين شيعيان و مراكز استقرار ائمه عليهم السلام را در مدينه، بغداد، مرو و سامراء حفظ كرده بودند .

با درگذشت سفير چهارم و صدور توقيعى از سوى ناحيه ى مقدسه خطاب به وى - چند روز پيش از وفاتش - او موظف شد كه ديگر براى به دست گيرى جريان سفارت و نيابت، جانشينى برنگزيند و در همان توقيع، پايان دوران غيبت صغرى و آغاز دوران غيبت كبرا (غيبت تامه) اعلام گرديد .

با پايان يافتن دوران غيبت صغرى و با درگذشت آخرين رهبر شبكه ى وكالت و نيابت (سفير چهارم)، دوران فعاليت سازمان وكالت پس از دو قرن تلاش به پايان رسيد و سازمان فقاهت در طول دوران غيبت كبرا، ادامه دهنده ى راه سازمان وكالت تا عصر حاضر گشت .