ديباچه - طبیعت و حکمت نسخه متنی

ديباچه

تاريخ خداباورى انسان، گوياى تلاش فراوان موحدان در دفاع از اين گوهر گران بها بوده است; و ميدان مباحث مدرسى اين جهاد مقدس اساسى ترين حوزه ى آن است. اگرچه تحقق خداباورى در انديشه ى خلايق، همواره رهين تماميت مبادى و مقدمات علمى آن نيست، ولى ميزان كارآمدى و دوام و قوام آن سخت در گرو دفاع عقلانى از آن هاست. اذعان به اين امر رمز اهتمام رهبران الاهى، در ترسيم راه هاى عقلانى اثبات وجود خداوند است.

نگاهى گذرا به تاريخ اين تلاش مقدس نشان مى دهد كه بشريت در اين راه در پى ره يافت واحدى نبوده است، بلكه گاهى از دانش ها و گرايش هاى فطرى خود بهره جسته و گاهى به مدد چهره ى پديدار هستى به اين هدف نايل آمده و گاهى نيز عقل و انديشه ى بشر بدون استعانت از غير به اين مهم دست يافته است.

راه يابى عقلانى از طبيعت به خداوند، چهره هاى گوناگونى دارد كه در هر يك از آن ها بر صفت خاصى از طبيعت تأكيد مى شود. مخلوق بودن، هدايت يابى و نظام مندى طبيعت اوصافى هستند كه مبناى رهيافت عقلانى از طبيعت به خداوند واقع شده اند. نوشتار حاضر به بيان آنچه كه عقل با توسل به چهره ى نظام مند طبيعت، سامان داده و به «برهان نظم»(1) شهره گشته است، مى پردازد.

تاريخ انديشه در غرب، شاهد رونق فراوان اين گونه خداشناسى در سده هاى اخير است(2) ولى على رغم جايگاه قاطع آن در متون مقدس اسلامى و اهتمام انبيا و اولياى الاهى در استفاده از اين روش(3)، انديشمندان مسلمان اين برهان را تا حدودى مورد بى مهرى قرار داده و تلاش چندانى در جهت تحكيم مبانى آن نكرده اند.(4)

بررسى دلايل اين بى توجهى در حوصله ى اين مختصر نمى گنجد و تنها به آنچه كه از خلال مباحث آينده در اين باره به دست مى آيد، اكتفا مى شود. ويژگى هاى خاص اين برهان(5) توجيه گر ضرورت احيا و تبيين در خور آن است.

تفاوت ديدگاه ها، در تعريف مفاهيمى; مانند: «نظم»، «تصادف» و «برهان» موجب پيدايش تصويرهاى مختلفى از نظام مندى جهان شده و قهراً اشكالاتى را نيز در پى آورده است. بنابراين رسيدن به تعريف مشخصى از آن ها از اهميت فراوانى برخوردار است.

عمده ترين مرحله ى اين برهان اثبات كبراى آن است. راه حل هاى مختلف ارائه شده و موانع به ظاهر مستحكم ايجاد شده، همه در خور بررسى و نقد كافى است. هم چنين ارزش يابى و قضاوت در باره ى ميزان كارآمدى اين برهان نسبت به تأمين انتظارات معقول موحدان از آن، محور ديگرى است كه بايد مورد عنايت قرار گيرد.

جايگاه وسيع و انكار ناپذير برهان نظم در كتاب و سنت باعث مى شود كه گزارش اجمالى از شيوه ى ره يافت وحى و اولياى الاهى از طبيعت به خداوند، سودمند جلوه داده شود و تجلّى گر هم نوايى عقل و دين باشد.

بنابراين، كتاب حاضر، در شش فصل با عناوين ذيل تنظيم شده است:

فصل اول: پيشينه ى تاريخى برهان نظم(6);

فصل دوم: مفاهيم و تعاريف;

فصل سوم: هستى نظم در جهان(صغرا);

فصل چهارم: مدلول نظم(كبرا);

فصل پنجم: ارزيابى كلى برهان نظم;

فصل ششم: برهان نظم در كتاب و سنت;

در پايان، وظيفه ى خود مى دانم، مراتب سپاس و تشكر صميمانه ى خود را، از انديشمندان و محققان گرانمايه اى كه با ارائه نظرات عالمانه و ارزش مند خود بر اينجانب منّت نهاده اند، و از مسئولان محترم معاونت امور اساتيد و ساير دست اندركاران كه در تهيه ى اين دفتر تلاش مجدّانه اى مصروف داشته اند، ابراز نمايم.

احمد ديلمى ـ خرداد 76