در باره ى ارزيابى كاركرد اين بيان در تفسير صغراى برهان نظم، اشكالاتى به شرح ذيل، مطرح مى شود:
اشكال اول
شگفتى و حيرت، اصولا يك امر روان شناختى با منشاء عقلانى است كه به تبع وضعيت روانى و علم و اطلاع افراد، متفاوت خواهد بود; يعنى پديده ها به ميزانى كه براى افراد مأنوس و يا غيرمأنوس هستند، ممكن است موجب تعجب و يا عدم تعجب آن ها شوند و منشاء انس و عدم انس انسان به امور، علم و جهل او به اسرار و رموز پديده هاست و نيز به تبع پيشرفت علوم متفاوت خواهد بود، بنابراين يك ملاك عينى و ثابتى براى شناسايى امرى كه هميشه و همه جا و براى همه ى افراد منشاء شگفتى و اعجاب قرار گيرد، وجود نخواهد داشت و وصف شگفت انگيزى پديده هاى جهان به دليل نسبى بودن نمى تواند مقدمه اى براى استدلال قرار گيرد.
اشكال دوم
اين بيان نقش و حكومت اراده و تدبير الاهى را به پديده هايى محدود مى كند كه در انديشه ى انسان، شگفت انگيز و محيرالعقول و مجهول مى باشد و با عقل بشر قابل تبيين و تفسير نيست و انسان نسبت به تعليل و تحليل آن ها جاهل است. شهيد مطهرى (ره) در اين باره مى گويد: «نتيجه ى اين طرز تفكر اين است كه خدا را در ميان مجهولات خود جستوجو كنيم، طبعاً هر چه بر معلومات ما افزوده مى گردد از مجهولات ما كاسته مى شود، منطقه ى خداشناسى ما محدودتر مى گردد، تا جايى كه اگر فرض كنيم جميع مجهولات بشر يك روز حل شود، ديگر جايى براى خدا و خداشناسى باقى نمى ماند. طبق اين طرز تفكر تنها برخى موجودات جهان آيت، حكايت و آيينه ى وجود خداوند مى باشد و آن ها همان موجوداتى هستند كه علل آن ها مجهول است. اما موجودات شناخته شده از نظر اسباب و علل، از قلمرو آيت و معرف بودن ذات پروردگار خارج اند، [ در حالى كه ] الفباى خداشناسى اين است كه او خداى همه ى عالم است و با همه ى اشيا نسبت متساوى دارد. همه ى اشيا بدون استثنا مظهر قدرت، علم، حكمت، اراده و مشيت اويند و آيت و حكايت كمال و جمال و جلال او مى باشند و فرقى ميان پديده هاى معلوم العلة و مجهول العلة در اين جهت نيست.»(87)
اشكال سوم
درباره ى ره يافتى كه از شگفت انگيزى و اعجاب آميزى پديده هاى جهان به دست مى آيد، بايد گفت كه عظمت و حيرت انگيز بودن طبيعت، جز جهل انسان و يا فاقد ملاك بودن او را در تفسير عالم اثبات نمى كند، بنابراين هيچ گونه ره يافتى را در ارتباط با رسالت برهان نظم نمى تواند ارائه كند.
لطفا منتظر باشید ...
