قرآن و هستى خداوند - طبیعت و حکمت نسخه متنی

قرآن و هستى خداوند

آيا قرآن بر اصل وجود خداوند برهانى اقامه كرده است؟ يا اين كه وجود خداوند از ديدگاه قرآن بديهى و بى نياز از اقامه ى برهان تلقى شده و قرآن فقط به توصيف خداوند به صفات جمال و جلال پرداخته است؟

در برخورد با اين سؤال ديدگاه هاى متفاوتى در ميان دانشوران مسلمان پيدا شده است كه مهم ترين آن ها در اين بخش مورد بررسى قرار مى گيرد.

ديدگاه اول:

در ميان انديشمندان مسلمان علامه طباطبايى(ره) به اين نكته تصريح مى كند كه در قرآن اصل وجود خداوند بديهى انگاشته شده است و آيات الاهى در باب خداشناسى همگى ناظر به اثبات توحيد و يا نفى شرك و معرفى صفات خداوند مى باشند.(196) البته از ظاهر عبارت ايشان در جاى ديگرى، در مقام تفسير و تبيين آياتى كه به تفكر و تدبر در آيات تكوينى الاهى فرا مى خوانند، چنين برمى آيد كه آيات مذكور در صدد تبيين مقدماتى هستند كه اگر با قواعد و اصول كلى و عقلى ديگرى ضميمه شوند، مى توانند انسان را به وجود خداوند و صفات او رهنمون گردند.(197) بعضى از شاگردان ايشان نيز همين ديدگاه را پذيرفته اند.(198)

جان هيك از فيلسوفان دين معاصر نيز در باره ى كتاب مقدس چنين نظرى دارد. او مى گويد: از ديدگاه نويسندگان كتاب مقدس، وجود خداوند امرى ملموس و تجربى قلمداد شده است، نه يك موضوع براى استدلال و استنباط.(199) وى با ارائه ى تعريفى خاص از «استدلال» و با استفاده از اصول معرفت شناختى جديد نتيجه مى گيرد كه رخدادهاى طبيعى و نظم و اهتداى آن ها (كه در متون دينى مورد عنايت قرار گرفته) بستر مناسب تعبير دينى است و ما در تعبير دينى استدلال نمى كنيم، بلكه نوعى مواجهه با خداوند از طريق طبيعت داريم.(200)

ديدگاه دوم:

اين ديدگاه معتقد است كه قرآن به طور مستقيم درصدد اثبات وجود خداوند بوده و راه هاى متعددى با ماهيت فلسفى، علمى و فطرى در اين جهت ارائه كرده است. فراخوانى قرآن به آيات الاهى، صرف نظر از اين كه ماهيت اين فراخوان چگونه باشد، جلوه ى آشكار و بارزى از اين امر مى باشد.

بر اساس اين نظريه جستوجو در قرآن به منظور يافتن شيوه اى قابل قبول با ماهيت علمى، فلسفى و يا فطرى براى اثبات وجود خداوند، نه تنها اقدامى منطقى و اصولى است; بلكه سفرى پربار و سودمند خواهد بود.

گروه زيادى از متكلمان مسلمان و فلاسفه ى اسلامى بر اين باورند و در آثار خود براى اثبات هستى خداوند به آيات الاهى توسل جسته اند كه به بخشى از اظهارات آن ها در مبحث مربوط به پيشينه ى تاريخى اين برهان در بين دانشوران مسلمان اشاره شد.(201)

ديدگاه سوم:

اين ديدگاه با انگيزه ى جمع دو موضع قبلى اظهار مى دارد: «ممكن است قرآن كريم مستقيماً در صدد اثبات وجود خداوند بر نيامده باشد، يا وجود خدا را قريب به بديهى و بى نياز از استدلال مى دانسته و يا با منكر قابل توجهى مواجه نبوده است و طرح كردن آن را كه ممكن بود موجب وسوسه شود خلاف حكمت دانسته است; ولى به هر حال مى توان از بيانات قرآن استدلال هايى براى اين مطلب به دست آورد و حتى بعيد نيست خود قرآن هم به طور غير مستقيم به اين استدلال ها توجه داشته باشد; مثلا منافاتى ندارد كه آيه اى مستقيماً در صدد اثبات يگانگى خدا باشد; ولى به طور غير مستقيم اصل وجود خدا را هم ثابت كند، يا آيه اى در مقام احتجاج با مشركان يا منكران نبوت پيغمبر اسلام(ص) باشد، ولى ضمناً مطلبى را بيان كند كه مثبت وجود خدا هم باشد.»(202)

شايد بتوان بين دو گونه اظهار نظر علامه طباطبايى(ره) هم به همين ترتيب جمع بندى كرد. با توجه به اين گزارش معلوم مى شود كه بديهى و ضرورى بودن وجود خداوند از نظر قرآن در صورت تماميت، الزاماً به اين معنى نيست كه نتوان به جستوجوى شيوه ى قرآن در باب اثبات هستى خداوند پرداخت; بلكه حتى بر طبق اين نظريه مى توان به شكلى در كتاب الاهى به اين امر دست يافت.