لطفا منتظر باشید ...
نتيجهى بحث
از مقايسهى تقريرهاى گوناگون برهان فطرت در ميان انديشمندان مسلمان و
روايت هاى گوناگون آن در ميان متكلمان غربى، بدست مى آيد كه:
1ـ چهار روايت نخست برهان فطرت، سابقه اى در ميان متكلمان غربى ندارد.
2ـ برهان پنجم، يعنى صيانت فطرت از خطا، به نحوى در ميان متكلمانغربى مطرح
بوده و درميان متكلمان مسلمان نيز مطرح شده است; اما ارزش چندانى به آن نداده
اند و بيش تر در بحث معاد و براى اثبات حيات ابدى به آن تمسك جسته اند و ـ
چنان كه گذشت ـ طرح اين برهان در بحث معاد تام است و براى اثبات مبدأ ناتمام
مى باشد.
3ـ روايت هاى گوناگون برهان فطرت در ميان غربيان، همگى مخدوش و ناتمام
است، اما روايت تنگناى شكاكيت را با تعديل هايى مى توان به صورت موجهى
درآورد. بايد توجه داشت كه آن برهان، ربطى به نظريهى فطرت و خداشناسى فطرى،
به معناى يك آگاهى حضورى و درونى از وجود خداوند ندارد. اين برهان در واقع
اعتقاد به وجود خدا را اكتسابى و نظرى مى داند. از اين رو، نهادن نام برهان
فطرت بر آن، چندان مناسب نيست، گرچه «برهان اجماع عام» عنوان كاملا مناسبى
براى آن است.
4ـ از مقايسهى روايت هاى گوناگون برهان فطرت، قوت و استحكام براهينى كه
انديشمندان مسلمان با الهام از آيات قرآن ارائه كرده اند، دانسته مى شود. اين
سخن كه «چون همهى انسان ها به خدا اعتقاد دارند، پس خدا وجود دارد» كجا و اين
سخن كه «جذبهى تكوينى انسان ها به سوى مبدأ كمال مطلق مستلزم وجود آن كمال
است» كجا؟
به طور كلى در مباحث الاهيات، بيان هاى انديشمندان مسلمان كه از تعاليم
عالى قرآن و سنت بهره مند و از ميراث فلسفى و عرفانىِ غنى تمدن اسلامى
برخوردار اند، پختگى و غناى بيش ترى نسبت به مطالب ارائه شده از سوى غربيان
دارد.
