مبانی نظری تجربه دینی نسخه متنی

رخ داده است. بى‏ترديد هر انديشمندى گرفتار اين امر غلط و حكم نادرست است، مگر كسى كه خداوند بصيرتش را منوّر ساخته و در نتيجه، معرفت يافته باشد كه خداوند به هر چيز حدى و فطرت و خلقت ويژه‏اى بخشيده است؛ مثلاً به شنوايى (سمع)، خلق خاصى براى ادراك خاصى عطا كرده است كه معمولاً از اين حد ادراك تجاوز نمى‏كند و عقل را نيازمند آن قرار داده است تا به وسيله آن از معرفت اصوات، تقطيع حروف، تغيير الفاظ و تنوع لغات اطلاع يابد و در نتيجه، ميان صداهاى گوناگون، از قبيل صداى پرندگان، وزش بادها، جريان آب‏ها و غير آن فرق بگذارد. اگر شنوايى، اين امور را به عقل نمى‏رساند، عقل به خودى خود از ادراك آن‏ها عاجز و ناتوان بود. هم‏چنين است قوه بينايى (بصر) كه خداوند عقل را در ادراك مبصرات به آن محتاج ساخته است؛ چنان كه اگر قوه بينايى نباشد، عقل را قدرت و توانايى درك رنگ‏ها نباشد و بر همين قياس است ديگر قواى انسان كه به حواس معروفند.(1) ابن‏عربى در ادامه درباره قوه خيال و حافظه سخن مى‏گويد و نيازمندى آن دو به حس را تبيين مى‏كند و سپس مى‏نويسد:

و چون قوه مفكره به جانب خيال مى‏آيد، به قوه مصوره احتياج مى‏يابد تا به آن وسيله، امورى را كه خيال ضبط كرده، به صورت دليل و برهان تركيب كند و در آن به محسوسات يا ضروريات، يعنى امورى كه مركوز در جبلّت است، استناد جويد و سرانجام، در اين هنگام كه فكر آن دليل را تصور مى‏كند، عقل آن را از فكر مى‏گيرد و به استنتاج مى‏پردازد و به وسيله آن بر مدلول حكم مى‏كند.(2) ابن‏عربى سپس تأكيد مى‏كند كه در همه اين قوا موانع، اشتباهات و خطاهايى است كه بايد از صحيحِ ثابت جدا گردد:

و ما من قوة إِلّا و لها موانع و أَغاليط، فيحتاج إِلى فصلها من الصحيح الثابت؛ هيچ قوه‏اى نيست جز آن‏كه مانع‏ها و خطاهايى دارد. و از اين رو تفكيك آن‏ها از [دانش‏] درست و ثابت لازم است.

از نظر ابن‏عربى عقل تا زمانى كه شناخت‏هاى خود را با استمداد از اين قوا

1. ابن‏عربى، الفتوحات المكيه (جديد)، ج 4، ص 316 - 318.

2 و 3. همان، ج 4، ص 316.