ب) عظمت و جلال‏ - مبانی نظری تجربه دینی نسخه متنی

ما مى‏گويد كه منظور او از هيبت، چيزى بسيار بيش‏تر از صرف ترس است. منشأ دين، تنها ترس از امور ناشناخته نيست. به باور او ما بايد بپذيريم كه شگفتى، ستايش، علاقه، احترام و حتى شايد عشق، كم‏تر از ترس، اجزاى مقوم حالت بنيادين هيبت نيستند. خشوع و خشيت دينى، به اين مجموعه پيچيده تعلق دارد.

مانا مى‏تواند خير يا شر باشد و در ذات خود غيراخلاقى است. به عقيده مارت، مانا نوعى ماتريس جادويى و دينى نامعين است كه هم دين و هم جادو از آن نشأت مى‏گيرند. نحوه تكامل دينى، شامل جنبه اخلاقى و معنوى بخشيدن به تجربه ابتدايى است كه از پيش، بذرهاى احساسات تهذيب يافته‏تر را در خود دارد (احترام، عشق، محبت و خشوع) و نيز امكان تكامل عقلى از طريق تأمل و انديشه. از نظر مارت، دين نوعى امكان تكامل روح بشرى است؛ اما در صورت‏هاى متنوع خود، چيزى شبيه به آن نگرش هيبت‏آميز را به عنوان ساختار بنيادى خود حفظ مى‏كند كه در مطالعه مانا كشف مى‏شود. از نظر او مشاهده نحوه ارتباط ميان تجربه ملانزى مانا و مثلاً «احساس اشتياق وصال ذات لايتناهى» شلايرماخر چندان دشوار نيست.(2) مانا در شكل انتزاعى‏تر آن، بدون آن‏كه تجلياتش در امور خاص در نظر گرفته شود، شباهت فراوانى با نومن در برانگيختن احساس بيم و خشيت و دلربايى دارد.

ب) عظمت و جلال‏

جنبه دوم هيبت انگيزىِ(2) امر مينوى، يعنى عظمت و جلال، در وجود آدمى احساس‏ هيچ و لاشى‏ء بودن و به تعبير حضرت ابراهيم (به نقل از كتاب مقدس) احساس خاك و خاكستر بودن(3) را بر مى‏انگيزد.(4) هرچه عظمت و جلال نومن بيش‏تر احساس گردد، «اينك من كه خاك و خاكستر هستم، جرأت كردم به خداوند سخن بگويم.» (كتاب مقدس، سفر پيدايش، باب 18، آيه‏27).

انسان خود را ناچيزتر و كوچك‏تر مى‏يابد. اين نوع آگاهى كاملاً با آن‏چه شلايرماخر تحت عنوان احساس وابستگى مطلق بيان مى‏كرد،(5) كه در واقع به آگاهى از مخلوق و

1. جان مك كوارى، تفكر دينى در قرن بيستم، ص 317 - 318.

2. t emendum.

3. dust and ashes.

4. «اينک من که خاک و خاکستر هستم، جرأت کردم به خداوند سخن بگويم.» (کتاب مقدس، سفر پيدايش، باب 18، آيه ي 27).

5. See: F.D.E. Schlie mache The Ch istian Faith Edin u gh: T. and T. cla d pp. 12 ff.