جمع ميان تشبيه و تنزيه‏ - مبانی نظری تجربه دینی نسخه متنی

قائل‏گشته‏اند. برخى از مشبّهه خداوند را به صورت نورى از انوار، بعضى به صورت سيماى انسانى جوان يا پير، و بعضى نيز او را به صورت حيوان تصوير كرده‏اند.(1) در برابر اين دسته از متكلمان، كه مشبّهه نام گرفته‏اند، فلاسفه و اكثر متكلمان، خداوند را از جسم بودن و لوازم و اوصاف آن منزه دانسته، هرگونه صفتى را كه سزاوار خداى سبحان نباشد، از او سلب كرده و او را منزه از آن مى‏دانند. از نظر ايشان آياتى از آن دست كه مشبّهه بدان تمسك كرده‏اند، آياتى متشابه است كه بايد آن‏ها را تأويل برد و يا بدون اظهار نظر درباره معناى آن‏ها به آنها ايمان آورد.(2)

جمع ميان تشبيه و تنزيه‏

چنان كه اشاره شد، متكلمان يا اهل تشبيه‏اند و تنزيه را نفى مى‏كنند و يا قائل به تنزيه بوده، تشبيه را باطل مى‏دانند؛ اما ابن‏عربى در اين باره عقيده‏اى خاص دارد و آن جمع ميان تشبيه و تنزيه است و توحيد راستين را در اين جمع مى‏داند. البته بايد توجه داشت كه مقصود ابن‏عربى از واژه تشبيه و تنزيه، با آن‏چه مراد متكلمان و فلاسفه است، تفاوت دارد. نزد آنان تشبيه، اثبات صفات مخلوقات و به ويژه امور جسمانى براى خداوند و تنزيه نفى اين صفات از او است، در حالى كه مقصود ابن‏عربى از تشبيه، تقييد و از تنزيه، اطلاق است. تنزيه نزد ابن‏عربى عبارت است از تجلى حق تعالى براى خود و به خود، كه در اين مقام، امرى متعالى و برتر از هر نسبت و صفتى است و تشبيه عبارت است از تجلى خداوند در صور موجودات خارجى در عرصه وجود.

فهم دقيق نظريه ابن‏عربى درباره جمع ميان تشبيه و تنزيه، نيازمند آشنايى با انديشه او درباره كل هستى است. ابن‏عربى هستى را امرى واحد، مطلق و بى نهايت مى‏داند. اين هستى مطلق، كه او آن را غيب مطلق مى‏نامد، در مرتبه ذات و سابق بر تجلى به اسما و صفات و تنزل به عوالم جبروت و ملكوت و ملك، امرى منزه از هر وصف و نسبت و نام و نشانى است. حق در اين مرتبه (مرتبه ذات)، دور از دسترس هر عقل انديشنده‏اى است. او درّ محجوبى است كه هيچ كس به حريمش راه نمى‏يابد. اين جنبه حق، مخفى و

1. عبدالكريم شهرستانى، الملل والنحل، ص 95 - 99.

2. محسن جهانگيرى، محيى‏الدين عربى، ص 277 - 281.