خداى باورداشته انسان‏ها - مبانی نظری تجربه دینی نسخه متنی

پيامبر خاتم مى‏داند، اما مشربى گسترده در پذيرش عقايد گوناگون درباره خداوند دارد و در اين باره، سخنانى گفته كه موجب تكفير او از سوى برخى عالمان دين گشته است؛ ازجمله سخنان او، كه منشأ طعن فراوانِ متشرعان بر او گشته و از سوى ديگر، ثناى قائلان به وحدت اديان را موجب گشته، اشعار زير است:

يعنى «قلب من گنجايش هر صورتى را پيدا كرده است: چراگاه آهوان و صومعه راهبان و بتخانه اصنام است و كعبه حاجيان و الواح تورات و كتاب قرآن. من پيرو دين عشقم، به هر سو كه ناقه‏هاى عشق روند، كه عشق دين من و ايمان من است.».

گلدزيهر از اشعار بالا اين گونه برداشت كرده است كه دين حب ابن‏عربى، دين وحدانيت الهى و وحدت و برادرى بشرى و دينى واحد و فراگير است و بنابراين، ابن‏عربى قائل به وحدت اديان بوده و برخلاف اديان و شرايع متداول، ميان اديان فرقى نمى‏ديده است.(2) به نظر نگارنده، تبيين كامل ديدگاه ابن‏عربى در اين باره، نيازمند تأمل عميق‏ترى در پاره‏اى از سخنان وى است.

خداى باورداشته انسان‏ها

ابن‏عربى در موارد متعددى اين مطلب را مطرح مى‏كند كه هر كس خداى ويژه خود و

1. ابن‏عربى، ترجمان الاشواق، شرح نيكلسون و ترجمه گل بابا سعيدى، ص 57 (شايان ذكر است كه از اين ابيات و نظاير آن‏ها - كه به ويژه در ديوان ابن‏فارض نمونه‏هاى فراوانى دارد - نبايد كفر و الحاد برداشت شود، زيرا طبيعت شعر بر مجازگويى است.) 2. دكتر محسن جهانگيرى، محيى‏الدين عربى، ص 491. البته ابن‏عربى در شرح اين ابيات برداشت فوق را نفى كرده است و دين حب را دين محمد صلي الله عليه و آله و پيروان او مى‏داند: «فإِنّ محمداً9 له من بين سائر الأَنبياء مقام المحبة بكمالها مع أَنّه صفيّ و نجيّ و خليل و غيرذلك من مقامات الأَنبياء و زاد عليهم أَنّ اللّه اتخذه حبيباً أى محباً محبوباً و ورثته على منهاجه.» (ذخائرالاعلاق فى شرح ترجمان الاشواق، ص 44. به نقل از: محسن جهانگيرى، همان). نيكلسون در شرح اين ابيات، برهمين نكته تأكيد كرده، مى‏نويسد: «هيچ مذهب و آيينى عالى‏تر از مذهبى نيست كه پايه و اساس خود را بر عشق و شوق به معشوقى كه مى‏پرستم و ايمان دارم قرار داده باشد. اين خود يك امتياز ويژه مسلمانان است؛ چه مقام عشق كامل با عشق محمدى تناسب دارد كه برتر از پيامبران ديگر است و خداوند وى را به عنوان حبيبش برگزيده است.» (رينولدنيكلسون، ترجمه و شرح ترجمان الاشواق، ص 117.)