مقايسه و ارزيابى‏ - مبانی نظری تجربه دینی نسخه متنی

هرگز تكامل دين را در غناى اين مفاهيم نمى‏جست، بلكه هم‏چنان اصرار داشت كه گوهردين، همان احساس وابستگى مطلق است و هرچه اين احساس عميق‏تر باشد، عنصر تدين در وجود انسان زنده‏تر خواهد بود.

5. اگر تجربه دينى را مربوط به بعد شهودى و نه احساسى بدانيم، غناى مفاهيم الاهياتى، حاكى از پيشرفت صاحب تجربه در تفسير و تعبير تجربه خود است و البته اين امر، تلازمى با كامل‏تر بودن نفس تجربه ندارد. از اين رو، حتى اگر كانون تجربه دينى را شهود بدانيم و نه احساس، باز هم نمى‏توانيم ميان رشد مفاهيم عقلانى و تكامل دين تلازم برقرار سازيم.

مقايسه و ارزيابى‏

انديشه‏هاى ابن‏عربى درباره وحدت اديان به تفصيل بيان شد. در مقايسه ميان‏ ديدگاه‏هاى اتو و ابن‏عربى در اين موضوع، چند نكته شايان توجه است:

الف) تفاوت ديدگاه‏هاى ابن‏عربى و اتو درباره حقيقت دين، به‏طور مؤثرى تفسير ايشان از وحدت اديان را متفاوت كرده است. اتو حقيقت دين را در درون انسان مى‏جويد و آن را در تجربه مينوى تشخيص مى‏دهد و بنابراين، مراد او از وحدت اديان اين خواهدبود كه تجربه دينى، در طول تاريخ، حقيقتى واحد دارد كه به شكل‏هاى گوناگون تجلى كرده است. البته مقصود آن نيست كه از نظر اتو تجربه مينوى، يك امر انسانى صرف است؛ زيرا يك سوى تجربه مينوى، انسان و سوى ديگر آن، خداوند است.

اما ابن‏عربى حقيقت دين را وحى رسالى مى‏داند كه توسط پيامبران خدا دريافت شد و به مردم ابلاغ گشت.

اين وحى، هر چند خود مصداقى از تجربه دينى است، اما اولاًاختصاص به پيامبران دارد، ثانياً از درون برنيامده، بلكه از بيرون افاضه شده است، وثالثاً محتوايى كاملاً هدايتى و معرفتى دارد. بنابراين، وحدت اديان نزد ابن‏عربى اختصاص به آن دسته از اديان دارد كه مستند به تعاليم پيامبرى از پيامبران خدا است و مقصود از آن، وحدت محتوايى تعاليم اديان آسمانى، على‏رغم اختلاف در صورت

1. همين نوشتار، ص 213 - 232.