نقصان معرفت اهل تشبيه‏ - مبانی نظری تجربه دینی نسخه متنی

نقصان معرفت اهل تشبيه‏

همان گونه كه تنزيه صرف، معرفت ناقص به بار مى‏آورد، تشبيه محض نيز موجب محروميت از معرفت كامل به حق تعالى است. كسى كه حق را فقط تشبيه كرد و در مقام تنزيه او بر نيامد نيز او را مقيد نمود و محدودش ساخت و وى را نشناخت:

كذلك من شبّهه وما نزّهه فقد قيّده وحدّده وما عرفه.(1) زيرا اهل تشبيه، حق را در تعينات جلوه‏هاى حق، محصور مى‏سازند و هرچه درحدى محصور باشد و از آن فراتر نرود، خلق است نه حق.

بر اين نكته بايد پاى فشرد كه نزد ابن‏عربى، حق برابر با همه عالم (تعينات) نيست. به‏گفته كاشانى، مجموعه حدود، هرچند غير حق نيستند، عين او نيز نيستند؛ زيرا حقيقت واحد، كه ظاهر در همه تعينات است، با مجموع خود اين تعينات، متفاوت است.(2) ازاين‏رو، آنان كه وحدت وجود ابن‏عربى را با نظريه «همه خدايى»(3) به معناى «اعتقادى‏ دينى يا نظريه‏اى فلسفى مبنى بر اين كه خدا و جهان يكى هستند»، يكى دانسته‏اند، اشتباه بزرگى مرتكب شده‏اند. اعتقاد به همه‏خدايى به معناى ياد شده، همان سقوط در ورطه تشبيه محض است كه جانب تعالى و تنزيه حق را فرو مى‏گذارد. در اين ديدگاه، جهان نه‏تنها غير حق نيست، بلكه عين آن است و حق نيز جز جهان نيست.

معرفت كامل‏

چنان كه گذشت، معرفت كامل به حق تعالى مقتضى جمع ميان تنزيه و تشبيه است. دراين جمع، كه مبتنى بر تجربه عرفانى انسان كامل است، عارف، هستى واحد حق تعالى را در آينه اشيا و حوادث مشاهده مى‏كند و در همه كثرات، وحدت را مى‏نگرد. به گفته مولانا در مثنوى:

1. همان، ص 69. ترجمه: «هم‏چنين كسى كه حق را تشبيه كرد و تنزيه نكرد، او را مقيّد و محدود ساخت و به او معرفت نيافت.» 2. عبدالرزاق كاشانى، شرح فصوص‏الحكم، ص 57 - 58.

3. pantheism.