مبانی نظری تجربه دینی نسخه متنی

ابن‏عربى بود، به مدد حوزه درسى موفق و تأليفات دقيق خود توانست مفاهيمى را كه ابن‏عربى براى نخستين بار طرح كرده بود، مانند وحدت وجود و اعيان ثابته، در ساختارى عقلانى توجيه و تبيين كند. اين روند، پس از قونوى توسط كسانى چون سعيدالدين سعيد فرغانى، عبدالرزاق كاشانى و مؤيدالدين جندى ادامه يافت. تأليف كتابى با نام مصباح الانس بين المعقول و المشهود توسط محمدبن‏حمزه فنارى در قرن هشتم، كه شرحى است بر كتاب مفتاح غيب الجمع و الوجود، تأليف قونوى، خود بيانگر روند عقلانى‏سازى حقايقى است كه عارف، در تجربه عرفانى خود مى‏يابد.

روند عقلانى‏سازى تجارب عرفانى موجب مى‏گردد كه اهل عرفان، دو نكته را معترف‏شوند:

يكى آن‏كه در كشف و شهود ممكن است خطا راه يابد و چنين نيست كه همه مراحل و مراتب كشف، معصوم و مصون از خطا باشد، بلكه در بسيارى موارد، آن‏چه مكاشفه و شهود حقيقت به نظر مى‏رسد، در واقع ساخته خيال و جزو القائات شيطانى است كه نه‏تنها پرده از حقيقت بر نمى‏گيرد، بلكه حقيقت را واژگونه مى‏نماياند و موجب گمراهى و ضلالت مى‏شود.(1) ديگر آن‏كه مى‏توان از عقل و احكام متقن آن، براى تشخيص كشف صحيح از ناصحيح بهره برد. بيان اين هر دو نكته را به گونه‏اى صريح مى‏توان در تمهيدالقواعد ديد. ابن‏تركه در تمهيدالقواعد پس از بيان حقيقت دو راه برهان و عرفان، و تشريح آن مقدار از تصفيه كه به عنوان مبدأ مشترك از شروط عامه هر دو راه معرفت شمرده مى‏شود، به برترى عرفان بر برهان اشاره مى‏كند و در عين حال يادآور مى‏شود كه چنين نيست كه كشف و شهود عرفانى، همواره مصون از خطا و اشتباه باشد، بلكه سالك مشاهد نيز گاهى در ورطه خيالات فاسد قرار مى‏گيرد و پندار را حقيقت به شمار مى‏آورد و از اين رو، نيازمند ميزانى است كه او را از اين خطا مصون دارد. اگر چنين وسيله‏اى براى تميز حق‏ازباطل، در دريافت‏هاى گوناگون عرفانى نباشد، هيچ يك از آن‏ها قابل اعتماد نبوده ودرنتيجه، راه عرفان، راه كامل و تامى نخواهد بود.(2)

1. ر. ك: داود قيصرى، شرح فصوص‏الحكم، فصل هفتم، ص 111 و پاورقى ص 115.

2. على‏بن‏محمد تركه، تمهيدالقواعد، ص 271.