بخش سوم‏
بررسى تطبيقى و انتقادى آراى ابن‏عربى و اتو

فصل اوّل‏
عقلانى و غير عقلانى‏

با ديدگاه اتو و ابن‏عربى درباره جنبه عقلانى و غيرعقلانى حقيقت غايى، كه اتو آن را نومن و ابن‏عربى حضرت حق مى‏نامد، آشنا شديم.(1) در اين باره، آن‏چه هر دو بر آن‏ متفقند، آن است كه: 1. حقيقت غايى، خود را در تجربه دينى بر انسان مكشوف ساخته، براى او تجلى‏مى‏كند و از اين طريق، آدمى با او آشنا مى‏گردد.

2. اين مواجهه شهودى، كه معرفت‏بخش و شناخت‏آور است، احوال و احساسات خاص و يگانه‏اى را به همراه مى‏آورد؛ مانند حالت بندگى و هيبت.

3. جنبه‏اى از حقيقت غايى وجود دارد كه در قالب مفاهيم نگنجيده، با شناخت عقلانى نمى‏توان آن را فراچنگ آورد. اين جنبه از حقيقت غايى را تنها از راه تجربه مينوى (به تعبير اتو) و كشف و شهود (به بيان ابن‏عربى) مى‏توان دريافت.

4. آن‏چه شخص در تجربه دينى خود از حقيقت غايى در مى‏يابد، قابل انتقال به كسانى كه از آن بى بهره‏اند، نيست و كسانى كه خواهان درك و دريافت چنين تجاربى هستند، بايد خود زمينه فراهم شدن آن تجارب را در خويش فراهم آورند.

5. هرگز با مفاهيم و اوصافى كه عقل نظرى بر پايه استدلال و انديشه بدان دست‏مى‏يابد، نمى‏توان به كنه ذات خداوند دست يافت، هر چند عقل صائب، جنبه‏هايى از آن ذات را از وراى حجاب مفاهيم ارائه مى‏دهد.

# 1. همين نوشتار، ص 35 - 46 و ص 164 - 191.