مبانی نظری تجربه دینی نسخه متنی

مؤيد اين سخن آن است كه - چنان كه گذشت - از نظر اتو ما تنها از طريق اين نوع احوال مى‏توانيم ابعاد غيرعقلانى امر مينوى را دريابيم. امر مينوى همه جنبه‏هاى خود را براى قوه عقلانى ما آشكار نمى‏سازد. احوال مينوىِ ما راهى است براى درك و شناختِ جنبه‏هاى غيرعقلانى امر قدسى.

نقد اتو بر ويليام جيمز ويليام جيمز (1842 - 1910) هرچند براى اتو بسيار درس‏آموز بوده و كتاب انواع تجربه دينى او جزو مهم‏ترين آثار كلاسيك در باب تجربه دينى(1) و معرفى نقش محورى‏ آن در امر دين و و ديندارى به شمار مى‏رود، اما از نظر اتو يك نقد مهم بر آن وارد مى‏گردد و آن اين است كه ويليام جيمز به عنوان يك تجربه‏گرا و پراگماتيست(2) معتقد است‏ عقيده‏اى حقيقت دارد كه نياز يا انتظارى را برطرف كرده و يا خواسته‏اى را ارضا كند. ازاين‏رو، وقتى او از احساس‏هاى دينى سخن مى‏گويد، به هيچ وجه به جنبه معرفتى اين احساس‏ها نظر ندارد و هر چند اظهار مى‏كند كه اين احساس‏ها داراى جنبه معرفتى هستند - كه در واقع نيز چنين گفته است(3) - اما معرفت در نظر ويليام جيمز، در همان چارچوب تعريف پراگماتيستى از حقيقت و صدق تعريف مى‏شود.

از اين رو، وقتى اتو احساس مخلوقيت را برآمده و نتيجه احساس و حالتى عميق‏تر در وجود انسان معرفى مى‏كند كه خود، امرى اوّلى و بالذات بوده، بى‏واسطه و مستقيم درجان آدمى تحقق مى‏يابد و به امرى وراى من راه مى‏برد و او را مى‏نماياند - يعنى همان‏احساس سرّ هيبت‏انگيز مجذوب كننده - به اختلاف ميان ديدگاه خود و ديدگاه ويليام جيمز اشاره مى‏كند.(4)

1. The Va ieties of Religious Expe ience.

2. p agmatist.

3. مثلاً در فصل 16 از كتاب انواع تجربه دينى ويژگىِ مهم تجربه‏هاى عرفانى را - كه دسته خاصى از تجارب دينى را تشكيل‏مى‏دهند - كيفيت معرفت بخشى آن‏ها (noetic quality) مى‏داند و مى‏نويسد: «گرچه عرفانيات در ظاهر شبيه به احساساتند، ولى در حقيقت، حالت‏هاى عرفانى براى كسانى كه به درك آن‏ها نايل مى‏شوند، شكلى از شناسايى و معرفت‏است. حالت‏هاى عرفانى عبارتند از يك بصيرت باطنى و روشن‏بينى از اعماق حقايق، كه با ميزان عقل و استدلال جور در نمى‏آيد. (ر. ك: ويليام جيمز، دين و روان، ترجمه مهدى قائنى، ص 63؛ شايان ذكر است كه دين و روان، ترجمه‏هفت فصل از كتاب انواع تجربه دينى را در بر دارد، فصل‏هاى 1، 3، 16 - 20).

4. Otto The Idea of the holy p.
n 1.