مبانی نظری تجربه دینی نسخه متنی

ازانعكاس حقيقت او ناتوان است. ما هرگز به وسيله اين مفاهيم و اوصاف، به كنه آن ذات راه نمى‏يابيم.

معرفت حقيقت آن، از اين طريق اساساً ممكن نيست.(
3. برخى معتقدند كه بيان‏ناپذيرى تجربه‏هاى عرفانى، ناشى از ناتوانى فهم و انديشه از شناخت اين گونه تجارب است. از آن‏جا كه هر كلمه، در ازاى مفهومى قرار دارد و كلمه بدون مفهوم، فاقد معنا و محتوا است، اگر در جايى مفهومى وجود نداشته باشد و حقيقتى به گونه‏اى باشد كه نتواند در قالب مفهوم درآيد، آن حقيقت را نمى‏توان با استفاده از الفاظ بيان كرد.

غيرقابل بيان بودن و غيرعقلانى بودن امر مينوى از ديدگاه اتو، دقيقاً به همين علت است. به اعتقاد او تجربه مينوى مستقيماً دست مى‏دهد و دريافته مى‏شود اما به صورت مفاهيم درنمى‏آيد. اتو در سنت كانتى مى‏انديشد و به محدوديت‏هاى عقل نظرى در حوزه شناخت امور غيرحسى واقف است. از اين رو، به پيروى از فريس، نيرويى ديگر در وجود آدمى تشخيص مى‏دهد كه نه مربوط به قواى ذهنى و فاهمه او، بلكه متعلق به احساسات و احوال قلبى او است. بر اين اساس مى‏توان گفت كه امر مينوى از نظر اتو، تحت مقولات فاهمه شناخته و دانسته نمى‏شود و از اين رو، امرى عقلانى كه داراى ما به ازايى در ميان مفاهيم ذهنى باشد نيست، بلكه امرى غيرعقلانى است.(2) و (3)

1. I id.

pp. 2-3.

2. I id.

p. 59.

3. استيس در كتاب عرفان و فلسفه، بر آن است كه دليل بيان ناپذيرىِ تجارب عرفانى، آن است كه آن‏ها مفهوم ناپذيرند و علت عجز فاهمه انسان از ادراك اين نوع تجارب، آن است كه قوانين منطق، كه بر قلمرو فهم انسان حاكم است، در تجارب عرفانى كاربرد ندارد. عارف در تجربه خود، تناقض مى‏يابد؛ يعنى چيزى را مشاهده مى‏كند كه ناقض قوانين منطق است و هرگاه بخواهد آن را به زبان آورد، دچار تناقض‏گويى مى‏گردد. به عقيده استيس ريشه گرفتارى زبانى عارف، همين است. او مى‏نويسد:

«عارف گرفتار است؛ چون مانند ديگر مردم، در احوال و آنات غيرعرفانى‏اش، منطقى‏انديش است و موجودى نيست كه فقط در عالم شطح‏آميز وحدت سير كند... او نيز مانند ديگران نفوذ منطق را حس مى‏كند. آن‏گاه كه از عالم وحدت بازمى‏گردد، مى‏خواهد آن‏چه را از حال خويش به ياد دارد، به مدد كلمات با ديگران در ميان گذارد. كلمات به زبانش مى‏آيد؛ ولى از اين كه مى‏بيند دارد تناقض مى‏گويد، حيران و سرگشته مى‏شود و براى خود، اين امر را چنين توجيه مى‏كند كه لابد اشكالى در خود زبان هست. لاجرم معتقد مى‏شود كه تجربه‏اش بيان‏ناپذير است.» (عرفان و فلسفه، ص‏318-308).

در اين سخن، چند نكته قابل ملاحظه است: اوّلاً، بسيارى از عرفا قوانين منطق را حتى در قلمرو مشهودات خود معتبر دانسته‏اند و شهودى را كه با ضوابط انديشه مغاير باشد، وهم و خيال پنداشته‏اند (ر. ك:

قيصرى، شرح فصوص‏الحكم،