فصل چهارم                                            

                                                  سنت استدراج، سنت املاء، و سنت مكر الهى

معناى استدراج از نظر دين

« وَ الَّذينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ!» (182 / اعراف)
«اِسْتِدْراج» در لغت به معناى اين است كه كسى در صدد برآيد پله پله و به تدريج از مكانى و يا امرى بالا رود و يا پايين آيد و يا نسبت به آن نزديك شود، و لكن در اين آيه قرينه مقام دلالت دارد بر اين كه مراد نزديك شدن به هلاكت است يـا در دنـيا و يـا در آخرت. و اين كه استدراج را مقيد كرد به راهى كه خود آنان نفهمند، براى اين بود كه بفهماند اين نزديك كردن آشكارا نيست، بلكه در همان سرگرمى به تمتع از مظاهر زندگى مادى مخفى است، و در نتيجه ايشان با زياده‏روى در معصيت پيوسته به سوى هلاكت نزديك مى‏شوند، پس مى‏توان‏گفت استدراج تجديد نعمتى بعد از نعمت ‏ديگرى ‏است تا بدين‏وسيله التذاذ به ‏آن نعمت‏ها ايشان ‏را از توجه به‏ وبال كارهايشان غافل ‏بسازد، هم‏چنان كه درآيه: « ثُمَّ بَدَّلْنا مَكانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتّى عَفَوْا !» (95/اعراف) و « لا يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ الَّذينَ كَفَرُوا فِى الْبِــلادِ مَتــاعٌ قَليلٌ ثُمَّ مَأْويهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ!» (196 و 197 / آل‏عمران) گــذشـــــــــــت. (1)
1- الميزان ج 16، ص 256.

معناى املاء از نظر دين

« وَ اُمْــلـى لَــهُـمْ اِنَّ كَــيْــدى مَـتـيـنٌ !» (183 / اعــراف)
كلمه «اِمْلاء» به معناى مهلت دادن است تا مدت معين، و به همين جهت آيه شريفه در معنى‏نظير آيه: « وَ لَوْلا كَلِمَةٌ ‏سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ اِلى اَجَلٍ مُسَمّىً لَقُضِىَ بَيْنَهُمْ،» (14 / شورى) است و كلمه‏اى كه در اين آيه است همان است كه در هنگام هبوط آدم به وى فرموده و گفت: « وَ لَكُمْ فِى الاَْرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ اِلى حينٍ ـ و براى شماست در زمين قرارگاه و زندگى تا مدتى معين !» (36 / بقره) و قضاى الهى هم همين است و قضا مختص به خداى‏تعالى است و در آن كسى با او شريك نيست، به خلاف استدراج كه به معناى رساندن نعمت بعدازنعمت است و اين نعمت‏هاى الهى به وسايطى از ملائكه و امر به انسان مى‏رسد.(1)
1- الميـزان ج 16، ص 257.