تلقين كند، بلكه مقدمه‏اى بديهى و يا نزديك به بديهى است كه به لزوم و ضرورت  بعث براى جزاء حكم مى‏كند، براى اين كه انسانى كه به زندگى دنيا قدم نهاده دنيايى كه دنبال آن مرگ است، الا و لابد عملى و يا بگو اعمالى دارد كه آن اعمال هم يا خوب است يا بد، ممكن نيست عمل او يكى از اين دو صفت را نداشته باشد، و از سوى ديگر به حسب فطرت مجهز به جهازى معنوى و عقلانى است، كه اگر عوارض سويى در كنار نباشد او را به سوى عمل نيــك سوق مى‏دهد، و بسيار كمند افرادى كه اعمالشــان متصف به يكـى از دو صفـت نيــك و بـد نباشــد، اگـر باشــد در بيـن اطفــال و ديوانگــان و ساير مهجورين است.
و آن صفتى كه بر وجود هر چيزى مترتب مى‏شود، و در غالب افراد سريان دارد، غايت و هدف آن موجود به شمار مى‏رود، هدفى كه منظور آفريننده آن از پديد آوردن آن همان صفت است، مثل حيات نباتى فلان درخت كه غالبا منتهى مى‏شود به بار دادن درخت، پس فلان ميوه كه بار آن درخت است هدف و غايت هستى آن درخت محسوب  مى‏شود، و معلوم مى‏شود منظور از خلقت آن درخت همان ميوه بوده، و هم‏چنين حسن عمل و صالح آن غايت و هدف از خلقت انسان است، و اين نيز معلوم است كه صلاح و حسن عمل اگر مطلوب است براى خودش مطلوب نيست، بلكه بدين جهت مطلوب است كه در به هدف رسيدن موجود ديگر دخالت دارد، آن‏چه مطلوب بالذات است حيات طيبه‏اى است كه با هيچ نقصى آميخته نيست، و در معرض لغو و تأثيم قرار نمى‏گيرد، بنابراين بيان، آيه شريفه در معناى آيه زير است كه مى‏فرمايد: « كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَـوْتِ وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً - هر نفسى چشنده مرگ است و ما شما را به فتنه‏هاى خير و شر مى‏آزماييم!» (35 / انبياء) (1)
1- الميزان ج 39، ص 12.

هماهنگى سنت آزمايش الهى با سنت هدايت،
سرنوشت و اجل مسمى

« اَمْ حَسِبْتُمْ اَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمّا يَعْلَمِ اللّهُ؟» (142 / آل عمران)
ناموس امتحان يك ناموس الهى است كه هميشه جارى مى‏باشد و يك سنت عملى است كه متكى بر يك سنت تكوينى ديگرى مى‏باشد و آن سنت تكوينى همان هـدايت عـام الهى است كه انسان و اندازه و اجل او را رهبرى مى‏نمايد.
هدايت عامه عبارت از هدايتى الهى است كه در پرتو آن هر موجودى به كمال وجودى خود مى‏رسد و به هدف و نتيجه‏اى كه بر خلقتش مترتب است نايل مى‏شود و در پرتو همين هدايت است كه هر موجودى به مقتضيات وجودى خود، از قبيل نشو و كمال و فعاليت و حركت، مى‏رسد. غرض اين كه، آن‏چه كه قرآن بر آن دلالت دارد اين است كه هر موجودى با هدايت عامه الهيه، به آخرين حد وجودى خود مى‏رسد و هيچ موجودى از اين قانون عمومى تخلف نمى‏كند، و خداوند اين رهبرى تكوينى را از حقوقى قرار داده كه موجودات بر او دارند و بديهى است كه او از وعده‏هاى خود تخلف نمى‏كند، چنان كه مى‏فرمايد: « اِنَّ عَلَيْنا لَلْهُدى! وَ اِنَّ لَنالَلاْخِرَةَ وَ الاْوُلى!» (12 و 13 / ليل) و به طورى كه ملاحظه مى‏فرماييد آيه شريفه با اطلاقى كه دارد شامل هدايت اجتماعى و فردى هر دو