ابن عباس در امارت بصره
پس از شكست اصحاب جمل و متلاشى شدن لشكر بصره، اميرالمؤمنين عليه السلام ابن عباس را به استاندارى بصره منصوب كرد و نامه 18 و 76 نهج البلاغه مربوط به همين دوران است.
نقش ابن عباس در صفين
به هنگامى كه اميرالمؤمنين عليه السلام عازم صفين بودند. ابن عباس به همراه سپاه بصره به يارى امام عليه السلام شتافت و فرماندهى بخش عمده اى از سپاه عراق را به عهده گرفت، ابن عباس در طول مدتى كه در صفين در كنار امام عليه السلام بود، معاويه و عمروعاص بسيار كوشيدند تا ابن عباس را بفريبند و او را از حضرت جدا كنند، و با نامه هاى متعددى او را به ترك سپاه عراق و پيوستن به شاميان فراخواندند، اما ابن عباس هر بار با جوابى قاطع و دندان شكن آنان را مأيوس مى كرد و از ارسال نامه نااميد مى ساخت. [ ر. ك: وقعة صفين، ص 410 و 415. ]
از اين رو مورد وثوق كامل اميرالمؤمنين عليه السلام بود، لذا در جنگ صفين كه روز چهارشنبه اول صفر 37 هجرى با رويارويى دو سپاه عراق و سپاه شام آغاز شد، اميرالمؤمنين براى سركوبى و ريشه كن ساختن سپاه شام برنامه ريزى كرد و هر روز يكى از دلاوران مورد وثوق خود را به جانب شاميان اعزام نمود. روز اول مالك اشتر و روز دوم هاشم بن عتبه و روز سوم عمّار ياسر و روز چهارم محمّد بن حنفيه فرزند خود و روز پنجم را براى عبداللَّه بن عباس قرار داد. [ وقعة صفين، ص 221؛ شرح ابن ابى الحديد، ج 5، ص 179. ]