غرر و تدليس - مطالعه تطبیقی غرر در معامله در حقوق اسلام و ایران و کنوانسیون بیع بین المللی نسخه متنی

غرر و تدليس

از عناوينى كه گاه به اشتباه، به جاى غرر به كار برده مى شود، «تدليس» است؛ به عنوان نمونه، در يكى از منابع فقهى، غرر به معناى تدليس آمده است كه با توجّه به اهميت آن در اين مورد، بخشى از عبارت مورد نظر را عيناً نقل مى كنيم:

و يصح البيع جزافاً، حيث علماه جميعاً او جهلاً اجماعاً، اذا صار معلوماً بالمشاهدة. فان علم قدره احدهما دون الآخر، فسد للغرر من العالم ...(46).

در اين جا با توجّه به مفاد عبارت، غرر به معناى غرور و تدليس (به خاطر سكوت و عدم اظهار و پنهان سازى علم و اطلاع شخص) آمده است؛(47) در صورتى كه بين آن دو تفاوت اساسى و ماهوى وجود دارد. تدليس از نظر لغت از ريشه دَلَس (به فتح دال و لام) به معناى تاريك ساختن، پنهان كردن و امر را مشتبه كردن است. علّت نام گذارى خيار تدليس نيز آن است كه شخص تدليس كننده، امر را بر طرف مقابل تاريك و مشتبه نموده، آن را به صورت مبهمى در مى آورد، تا جايى كه غيرواقع را به توهّم، واقع قلمداد مى كند.

امّا از نظر معناى رايج و متداول - ولى غير دقيق كه در حقيقت بر انگيزه و يا به عبارت ديگر، بر عنصر روانى «پنهان كردن» و «امر را مشتبه كردن» اطلاق مى شود - به معناى «فريب»، «خدعه» و «حيله» مى باشد؛ به عنوان نمونه، در برخى از منابع فقهى اهل سنّت و نيز برخى از كتاب ها و مآخذ حقوقى كشورهاى عربى، تغرير (به معناى در معرض هلاكت و نابودى قرار گرفتن) مترادف با تدليس به كار برده شده است؛ مثلاً در كتاب «مصادر الحق» اين عبارت آمده است:

التدليس او التغرير فى الفقه الاسلامى، فالتغرير معروف فى الفقه الاسلامى و يتحدث عنه الفقهاء فى اماكن متقاربه. بل هو، فى الفقه المالكى و غيره من المذاهب، يدعى فى بعض المواطن بالتدليس.(48)

عبارت فوق به اين نكته اشاره دارد كه در فقه اسلامى و برخى از مذاهب چهارگانه اهل سنّت، عنوان تغرير با تدليس مترادف است.

به نظر مى رسد با توجّه به معناى رايج و متداول تدليس و نيز اشتراك ريشه اين دو اصطلاح (غرر و تغرير) زمينه اشتباه فراهم شده است؛ بدين صورت كه از ماده غرر الفاظ متعددى در قالب مصادر مجرد، مانند غرور و مصادر غير مجرد، مانند تغرير (به معناى شخصى را مغرور كردن) و اسم هاى مختلف، مانند غَرور (به فتح غين به معناى فريبنده، فريب دهنده)، غُرور (به ضمّ غين به معناى فريب) و امثال آن ها ساخته شده است. در برخى از فرهنگ هاى لغت، غرر به معناى «فريب خوردن» آمده است (49) و در بعضى از قاموس ها غرر مأخوذ از مصدر غرارة (خديعه، خدعه و فريب) دانسته شده است.(50)

ابن اثير در «نهاية اللغة» بيع غرر را اين چنين بيان نموده است:

ظاهرش مشترى را «فريب» مى دهد و باطن آن مجهول باشد.

بنابر اين و با توجّه به برخى از معانى، مانند فريب، خدعه و حيله كه از غرر اخذ شده و نيز با لحاظ معناى رايج و متداول اما غير دقيق تدليس كه همان فريب، خدعه و حيله مى باشد، اين دو اصطلاح، يعنى «غرر» و «تدليس» گاهى به جاى يك ديگر به كار برده شده اند، در صورتى كه - چنان كه بيان شد - بين آن دو تفاوت و تمايز ماهوى وجود دارد.