غرر و ريسك - مطالعه تطبیقی غرر در معامله در حقوق اسلام و ایران و کنوانسیون بیع بین المللی نسخه متنی

غرر و ريسك

در فرهنگ ها، منابع و نوشته هاى حقوقى گاهى «ريسك»(Risk) را «غرر» ترجمه كرده اند،(66) ولى همان طور كه در تعريف غرر گفتيم، غرر در حقوق اسلامى با توجّه به منشأ و موارد آن، با اصطلاح ريسك در حقوق خارجى؛ مثلاً حقوق انگليس، تفاوت داشته، تنها در برخى مصاديق و موارد، اين دو با يك ديگر مطابقت و هماهنگى دارند كه به آن اشاره مى كنيم.

تعريف لغوى و اصطلاحى

«ريسك»(Risk) از نظر لغت در معناى متداول و رايج آن به مفهوم «خطر»، «در معرضِ خطر» و امثال آن است، ولى علاوه بر معناى رايج داراى معانى مختلف لغوى و اصطلاحى ديگرى است كه گزيده اى از آن ها را نقل مى كنيم:

در فرهنگ ها و كتاب هاى لغت انگليسى (67) و آمريكايى (68) چندين واژه و اصطلاح به عنوان معادل ريسك آورده شده، مانند خطر(69)، درجه اى از مخاطره (70)، در معرضِ خطر(71) ، قبول مسئوليت چيزى (72) ، بيمه (مورد بيمه)(73)، در معرض زيان يا خسارت قرار گرفتن (74). در فرهنگ ها و واژه نامه هاى حقوقى (75) به معناى «مخاطره، قمار، تصادف»(76)، «خطر، بيم زيان»(77) ، « در معرض زيان يا خسارت قرار گرفتن»(78) آمده است.

در فرهنگ و واژه نامه هاى حقوقىِ انگليسى - فارسى (79) كلمه «Risk» را اين گونه معنا كرده اند: به مخاطره انداختن، خطر، احتمال خسارت و مورد بيمه (بيمه).

در فرهنگ هاى حقوقى انگليسى - عربى (80) ريسك را، خطر، غرر، مخاطره، مسئوليت، مجازفه ترجمه كرده اند.

همان طورى كه ملاحظه مى شود«Risk»داراى معانى لغوى واصطلاحى متعددى مى باشد كه جا دارد كه اين اصطلاح را در مفهوم حقوقى و اقتصادى آن بررسى كنيم.

مفهوم حقوقىِ ريسك

ريسك در قلمرو مسائل حقوقى داراى مفاهيم متعددى است و صرفاً معادل كلمه غرر نيست؛ زيرا غرر در حقوق اسلامى و به تبع آن در حقوق مدنى ايران، با توجّه به منشاء و موارد آن، غير از ريسك مصطلح و متداول است و تنها در برخى موارد مطابقت دارد؛ مثلاً جايى كه مورد معامله براى طرفين مجهول باشد (از جهت اوصاف و كيفيت و امثال آن) و در نتيجه جهل به آن، خطر و زيان و خسارتى متوجه يك طرف يا طرفين قرارداد شود، در اين وضعيت ريسك مى تواند به معناى غرر (احتمال خسارت) باشد.(81) به طور عمده اين واژه در مفهوم حقوقى در حقوق خارجى (حقوق انگليس و برخى از كشورها) به معناى «مسئوليت»، «قبول مخاطره»، «خطرات»، «معامله يا حمل كالا به شرط مسئوليت صاحب كالا» است كه در اين مفاهيم معمولاً به صورت تركيب با كلمات ديگر به كار برده مى شود(82) و هيچ مطابقتى با مفهوم اصطلاحى غرر ندارد؛ براى نمونه در قانون 1979 بيع كالا در حقوق انگليس، ريسك به معناى «مسئوليت» آمده است (83) و در كنوانسيون راجع به قانون اعمال بر قراردادهاى بيع بين المللى كالا(84)، اين كلمه به معناى «خطرات مربوط به كالا» ذكر شده است.(85)

در مواد 38 و 39 مقرّرات و رويّه هاى متحدالشكل اعتبارات اسنادى، ريسك به معناى «خطرات» (خطر تلف شدن، خطر سرقت، خطر آتش سوزى و امثال آن) آمده است.(86)

لازم به توضيح است كه يكى از موارد شايع استعمال واژه مورد بحث در بيمه مى باشد كه معمولاً «مورد بيمه» را «ريسك» (به معناى خطر) مى گويند؛(87) مثلاً موضوع بيمه هاى اجتماعى، خطرات و حوادث شغلى، اقتصادى و امثال آن است، و يا با توجّه به احتمال خطر (Risk) و عدم اطمينان در تجارت و در قلمرو فعاليت اقتصادى مسئله بيمه مطرح مى شود كه در اين صورت ريسك داراى معناى متفاوتى با ريسك به معناى غرر مورد بحث ما مى باشد.

در ضمن ريسك ممكن است اخلاقى (معنوى)، مادى (فيزيكى) و يا اقتصادى باشد.(88)