كتب عربى - ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌ ای‍ران (ع‍ل‍ل‌، م‍س‍ای‍ل‌ و ن‍ظام‌ س‍ی‍اس‍ی‌) نسخه متنی

كتب عربى

1. آل بحر العلوم، محمد، بلغة الفقيه، شرح و تعليق السيد محمدتقى آل بحرالعلوم، طهران، مكتبة الصادق، الطبعة الرابعه، 1403 هـ . ق. (1362 هـ . ش. / 1984 م.)

2. ابراهيم حسن، حسن، تاريخ الاسلام (السياسى و الدينى و الثقافى و الاجتماعى)، بيروت، داراحياء التراث العربى، الطبعة السابعة 1964.

3. ابن الاثير، عزالدين ابى الحسن، الكامل فى التاريخ، بيروت، دار صادر للطباعة و النشر و دار بيروت للطباعة و النشر، 1385 هـ . ق. (1965 م.)

4. ابن حنبل، احمد، مسند الامام احمد بن حنبل، دارالفكر.

5 . ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمه علامه ابن خلدون، مصر، المكتبة المصطفى محمد.

6 . ابن شعبة الحرانى، ابومحمد الحسن بن على بن الحسين، تحف العقول عن آل الرسول صلى الله عليهم، قدم له محمد الحسين الاعلمى، بيروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، الطبعة الخامسة، 1389 هـ . ق. (1969 م.)

7. ابن ماجه، ابى عبدالله محمد بن يزيد القزوينى، سنن، تحقيق محمد فؤاد عبدالباقى، بيروت، داراحياء التراث العربى، 1365 هـ . ق. (1975 م.)

8 . الاربلى، ابى الحسن على بن عيسى بن ابى الفتح، كشف الغمّه فى معرفة الائمه، بيروت، دارالكتاب الاسلامى.

9. الاسدآبادى، السيد جمال الدين و عبده، الشيخ محمد، العروة الوثقى و الثورة التحريرية الكبرى، تقديم سيدهادى خسروشاهى، روما، ايتاليا، مركز الثقافة الاسلاميّه فى اوروبا.

10. الاصفهانى، ابى الفرج، مقاتل الطّالبيّين، شرح وتحقيق السيد احمد صقر، طهران، مؤسسة الاسماعيليان للمطبوعات، الطبعة الثانيه، 1970 م.

11. الامينى، عبدالحسين احمد [العلامة]، شهداء الفضيلة، قم، مكتبة الطباطبائى، الطبعة الثانيه، 1352 هـ . ش. (1393 هـ . ق.)

12. الانصارى، الشيخ مرتضى، كتاب البيع، النجف الاشرف، مطبعة الآداب، 1391 هـ . ق.

13. البحرانى، هشام، البرهان فى تفسير القرآن، بيروت، مؤسسة الوفاء، الطبعة الثالثه، 1403 هـ. ق. (1983 م.)

14. البلاذرى، ابى الحسن، فتوح البلدان، بمراجعته و التعليق عليه رضوان محمد رضوان، بيروت، دارالكتب العلميه، 1398 هـ . ق. (1978 م.)

15. جرداق، جورج، الامام على صوت العدالة الانسانيه.

16. الحرالعاملى، محمد بن الحسن، وسائل الشيعة، بتصحيحه و تحقيقه و تذييله الشيخ عبدالرحيم الربانى الشيرازى، طهران، مكتبة الاسلامية، الطبعة الثانية، 1383 هـ . ق.

17. حسينى، ميرفتاح، عناوين.

18. حيدر، اسد، الامام الصادق و المذاهب الاربعة، بيروت، دارالكتاب العربى، الطبعة الثالثه، 1403 هـ . ق. (1983 م.)

19. الخضرى بك، محمد، محاضرات تاريخ الامم الاسلاميه (الدولة العباسية)، مصر، المكتبة التجارية الكبرى، 1970 م.

20. [الامام] خمينى، السيد روح الله، تحرير الوسيلة، طهران، موسسة الاسماعيليان للمطبوعات.

21. دخيّل، على محمدعلى، أئمّتنا، بيروت، دارمكتبة الامام الرضا(عليه السلام)، دار المرتضى، الطبعة السادسه مزيدة و منقّحة، 1402 هـ . ق. (1982 م.)

22. دشتى، محمد و محمدى، كاظم، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغة، قم، مؤسسة النشر الاسلامى (التابعة) لجماعة المدرسين، 1406 هـ . ق. (1364 هـ . ش.)

23. الدينورى، ابى محمد عبدالله بن مسلم ابن قتيبة، الامامة و السياسة (تاريخ الخلفاء)، مصر، شركة مكتبة و مطبعة مصطفى البابى الحلبى و اولاده، الطبعة الاخيرة، 1388 هـ . ق. (1969 م.)

24. الزركلى، خيرالدين، الاعلام (قاموس تراجم لأشهرالرجال و النساء من العرب و المستعربين و المستشرقين)، بيروت، دارالعلم للملايين، 1984 م.

25. زكار، سهيل، اخبار القرامطه فى الأحساء، الشام، العراق، اليمن، دارحسّان للطباعة والنشر، الطبعة الثانيه مزيدة و منقحة، 1402 هـ . ق. (1982 م.)

26. زيدان، جرجى، تاريخ التمدن الاسلامى، راجعها و علق عليها الدكتور حسين مؤنس، مصر، دارالهلال.

27. السيوطى، جلال الدين، الدرّالمنثور فى التفسير بالمأثور، بيروت، المكتبة الشعبيّة.

28. السيوطى، جلال الدين، تاريخ الخلفاء، بتحقيق محمدمحيى الدين عبدالحميد، مصر، مطبعة السعاده، 1371 هـ . ق. (1952 م.)

29. الطباطبائى، السيد محمدحسين، الميزان فى تفسير القران، طهران، دارالكتب الاسلاميه.

30. الطبرسى ابى على الفضل بن الحسن، اعلام الورى باعلام الهدى، صحه و علق عليه على اكبر الغفارى، بيروت، دارالمعرفة للطباعة و النشر، 1399 هـ . ق. (1979 م.)

31. الطبرسى، ابى منصور احمد بن على بن ابى طالب، الاحتجاج، تعليقات و ملاحظات السيد محمد باقر الخراسانى، النجف الاشرف، دارالنعمان للطباعة و النشر، 1386 هـ . ق. (1966 م.)

32. الطبرى، ابى جعفرمحمّد بن جرير، تاريخ الطبرى المعروف بتاريخ الامم و الملوك، بيروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، الطبعة الرابعة، 1403 هـ . ق. (1983 م.)

33. [الشيخ] الطوسى، ابى جعفر محمد بن الحسن، التّبيان فى تفسير القرآن، قدم له الامام المحقق الشيخ آغابزرگ الطهرانى دام ظله، بيروت، داراحياء التراث العربى.

34. [الشيخ] الطوسى، ابى جعفر محمد بن الحسن، المبسوط فى فقه الاماميه، طهران، المكتبة المرتضوية لاحياء الآثار الجعفريه، 1378 هـ . ق.

35. الطهرانى، الشيخ آغابزرك، الذريعة الى تصانيف الشيعه، بيروت، دارالأضوا، الطبعة الثالثه، 1403 هـ . ق. (1983 م.)

36. الطهرانى، الشيخ آغابزرك، طبقات اعلام الشيعة، مشهد، دارالمرتضى للنشر، الطبعة الثانية، 1404 هـ . ق.

37. العاملى، جعفر مرتضى، الحياة السياسية للامام الرضا(عليه السلام)، قم، جماعة المدرسين فى الحوزة العلمية فى قم المقدسه، الطبعة الثانية، 1403 هـ . ق. (1362 هـ . ش.)

38. الفرّاء الحنبلى، القاضى ابى يعلى محمد بن الحسين، الاحكام السلطانية، مصر، شركة مكتبة و مطبعة مصطفى البابى الحلبى واولاده، 1356 هـ . ق.

39. الفيض الكاشانى، محسن، تفسير الصافى، صحّحه و قدم له و علق عليه العلامة الشيخ حسين الاعلمى، بيروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1399 هـ . ق. (1979 م.)

40. القرطبى، محمد بن رشد، بداية المجتهد و نهاية المقتصد، بيروت، دارالمعرفة، الطبعة السادسة، 1402 هـ . ق. (1982 م.)

41. القمى، الشيخ عباس، سفينة البحار و مدينة الحكم و الآثار، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات.

42. كاشف الغطاء، محمدحسين، كشف الغطاء.

43. الكلينى الرازى، ابى جعفر محمد بن يعقوب، الاصول من الكافى، صحّحه و قابله الشيخ نجم الدين الاملى، قدم له و علق عليه على اكبر الغفارى، طهران، المكتبة الاسلامية، 1388 هـ . ق.

44. الماوردى، ابى الحسن على بن حبيب، الاحكام السلطانية، قم، مكتب الاعلام الاسلامى، الطبعة الثانية، 1406 هـ . ق.

45. المجلسى، محمدباقر [العلامة]، بحارالانوار (الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار)، بيروت، مؤسسة الوفاء، الطبعة الثانية المصححة، 1403 هـ . ق. (1983 م.)

46. المسعودى، ابى الحسن على بن الحسين بن على، مروج الذهب و معادن الجوهر، بتحقيق محمد محيى الدين عبدالحميد، مصر، المكتبة التجارية الكبرى، الطبعة الثالثة، 1377 هـ . ق. (1985 م.)

47. مسكويه الرازى، ابوعلى، تجارب الامم، حقّقه و قدم له الدكتور ابوالقاسم امامى، طهران، دار سروش للطباعة و النشر، 1366 هـ . ش. ( 1407 هـ . ق. /1987 م.)

48. المظفر، محمدحسين، تاريخ الشيعة، قم، مكتبة بصيرتى.

49. [الشيخ] مفيد، محمد بن محمد بن النعمان، الارشاد، صحّحه و اخرجه السيد كاظم الموسوى المياموى، طهران، دارالكتب الاسلاميه، 1377 هـ . ق.

50 . الموسوى الخوئى، ابوالقاسم، معجم رجال الحديث، اخراج مرتضى الحكمى، النجف الاشرف، مطبعة الاداب، 1390 هـ . ق. (1970 م.)

51. النجاشى، احمد بن على بن احمد بن العباس، الرجال، المركز للطباعة و النشر.

52. نجفى، الشيخ محمد حسن، جواهر الكلام فى شرح شرايع الاسلام، بيروت، داراحياء التراث العربى، الطبعة السابعة، 1981 م.

53. النراقى، احمد بن محمد مهدى بن ابى در، عوائد الايام، قم، مكتبة بصيرتى.

54. النووى، ابى زكريا يحيى بن شرف، رياض الصالحين من كلام سيد المرسلين، بمقابلة اصوله و التعليق عليه رضوان محمد رضوان، بيروت، دارالكتاب العربى، 1393 هـ . ق. (1973 م.)

55. الجامعها ابوالحسن محمد الرضى بن الحسن الموسوى (سيد رضى)، نهج البلاغه، بيروت، 1378 هـ . ق.

56. ونسنك، أ.ى، المعجم المفهرس لالفاظ الحديث النبوى، ليدن، مكتبة بريل، 1936 م.

57. الهاشمى الخوئى، حبيب الله، منهاج البراعه فى شرح نهج البلاغه، بتصحيحه و تهذيبه السيد ابراهيم الميانجى، طهران، مكتبة الاسلاميه، قم، مؤسسة مطبوعات دارالعلم، 1386 هـ . ق.

پاورقي

1. نسخه هاى كتاب در شش ماه اوّل، كمياب و از آن پس هر سال تجديد چاپ شد و از هنگام چاپ گزيده تا كنون چهارده بار تجديد چاپ شده است.

2. سوره حجر(15): آيه 9.

3. برخى از اين نوع تحليل ها را مى توان در شماره هاى ماهنامه ى سابق بررسى مطبوعات جهان و سلسله نشريات رسانه هاى دنيا كه هم اكنون توسط معاونت مطبوعاتى وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى منتشر مى شود، مطالعه كرد.

4. برژينسكى كه از مقامات عالى رتبه ى كاخ سفيد بود، سقوط شاه را پى آمد نداشتن قاطعيت و ضعف وى در تصميم گيرى مى دانست، كه به خاطر مصرف داروهاى مخدر بر او عارض شده بود. (ر.ك.به: مايكل لدين، ويليام لوئيس، كارتر و سقوط شاه، ترجمه ى ناصر ايرانى، ص 67 .)

5. اين نظريه را شاه ابراز مى كرد. معلوم نيست با آن همه كشتارى كه او به راه انداخت، اگر مى خواست شدت عمل به خرج دهد، چه مى كرد! (ر.ك. به: اعترافات شاه، ترجمه ى منوچهر مهرجو، ص 21.)

6. نام هاى گوناگونى است كه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى در معرفى نشريه ى ويژه ى گزيده هاى مطبوعات جهان، انتخاب كرده است.

7 ر.ك.به: هانا آرنت، انقلاب، ترجمه ى عزت اللّه فولادوند، ص 65 .

8. ر.ك.به: عبدالحميد ابوالحمد، مبانى سياست، ص 364.

9. ر.ك.به: ريمون آرون، مراحل اساسى انديشه در جامعه شناسى، ترجمه ى باقر پرهام، ص 303.

10. آل عمران(3): 13.

11. نساء(4): 80 .

12. مرتضى مطهرى، پيرامون انقلاب اسلامى، ص 122.

13. ان بيوتى فى الارض المساجد.( وسائل الشيعه، ج 3، ص 482.)

14. المومن مجلسه المسجد. (اصول كافى، ج 2، ص 485.)

15. احبّ البلاد الى اللّه مساجد. (صحيح مسلم، ج 1، ص 464.)

16. وسائل الشيعه، ج 3، ص 482.

17. همان، ص 517 ; كنزالعمال، ص 313.

18. السّياحة فى امّتى لزوم المساجد. (سفينه البحار، ج 1، ص 600.)

19. التهذيب، ج 1، ص 325.

20. بشّر المشائين فى الظلم الى المساجد بنور تام يوم القيمه. (كنز العمال، ج 8 ، ص 253.)

21. اصول مورد اشاره، در تدوين قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران به كار گرفته شده است.

22. مسائل انقلاب اسلامى از ديدگاه آية اللّه منتظرى، ص 153.

23. امام خمينى(قدس سره)، صحيفه انقلاب (وصيت نامه سياسى ـ الهى رهبركبير انقلاب اسلامى و بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران)، ص 7.

24. همان، ص 13.

25. همان، ص 5 .

26. همان.

27. همان، ص 3.

28. همان، ص 7.

29. همان، ص 35.

30. «قالَ اَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذى هُوَ اَدْنى بِالَّذى هُوَ خَيْرٌ، اِهْبطُوا مِصْراً فَاِنَّ لَكُمْ ما سَئَلْتُمْ، وَ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّة وَ الْمَسْكَنَةُ وَ بآؤُ بِغَضَب مِنَ اللهِ.» بقره(2): 61 .

31. امام خمينى(قدس سره)، پيشين، ص 8 .

32. انفال (8): 74.

33. مائده(5): 8 .

34. بقره(2): 30; ص(38): 26; نمل(27): 62 .

35. بقره(2): 213; يونس(10): 19; انبياء(21): 92; مؤمنون(23): 52 .

36. بقره(2): 124; انبياء(21): 73; قصص(28): 5 .

37. «فقاتلوا ائمة الكفر انّهم لا ايمان لهم لعلّهم ينتهون.» توبه(9): 12.

38. «يوم ندعو كلّ اناس بامامهم.» اسراء(17): 71.

39. دهر(76): 3; كهف(18): 39; رعد(13): 11.

40. مدثر(74): 38; اسراء(17): 70; آل عمران(3): 19; نساء(4): 32.

41. بقره (2): 44 و 76; مجادله (58): 11; حج (22): 46; يوسف (12): 111.

42. شورى (42): 38; آل عمران (3): 159.

43. توبه (9): 71; آل عمران (3): 110; قصص (28): 5 .

44. بقره(2): 165 و 279; كهف(18): 59 ; هود (11): 113.

45. حديد(57): 25; شورى(42): 15; مائده(5): 8 ; نساء(4): 58 ; نحل(16): 90.

46. نساء(4): 1; حجرات(49): 13; سبأ(34): 35.

47. انبياء(21): 18; مائده(5): 48; اسراء(17): 81 ; عنكبوت(29): 68 .

48. يونس(10): 75; فرقان(25): 21; اعراف(7): 48; قصص(28): 4.

49. سبأ(34): 31; ابراهيم(14): 21; قصص(28): 5 ; نساء(4): 75 و 97.

50. ر.ك.به: مجمع البحرين، ج 1، ص 396; مفردات راغب، ماده ى «ملأ».

51. مؤمنون(23): 46; يونس(10): 83 و 88 ; قصص(28): 20.

52. يوسف (12): 40 و 67 ; انعام (6): 57 ; ص (38): 26; نساء (4): 58 و 105; مائده (5): 44، 45 و 47.

53. آل عمران (3): 26; بقره (2): 247 و 251; مائده (5): 20; انفال (8): 60 .

54. انفال (8): 60; منافقون (63): 4; ممتحنه (60): 1.

55. بقره(2): 218; حجرات(49): 15; عنكبوت(29): 6 ; تحريم(66): 9.

56. مائده(5): 56 ; مجادله(58): 22; صافات(37): 173.

57. مائده(5): 2; والعصر(103): 3; بلد(90): 17.

58. آل عمران(3): 146 و 149; هود(11): 113.

59. بقره(2): 105 و 120; آل عمران(3): 69; مجادله(58): 16.

60. اعراف(7): 158; فتح(48): 28; بقره(2): 193.

61. آل عمران(3): 64 ; انفال(8): 62 و 63 ; نساء(4): 90.

62. «يا ايها الذين آمنوا ادخلوا فى السّلم كافه.» بقره(2): 208.

63. محمد (47): 35.

64. اعراف(7): 56 ; مائده(5): 33; بقره(2): 193; نساء(4): 30.

65. بقره(2): 224; نساءِ(4): 114; حجرات(49): 9.

66. ر.ك.به: عميد زنجانى، فقه سياسى، ج 2، ص 304.

67. «و لا تحسبنّ الذين قتلوا فى سبيل اللّه امواتاً بل احياء عند ربهم يرزقون...; كسانى را كه در راه خدا كشته

مى شوند مرده مپنداريد، بلكه آن ها نزد پروردگارشان زنده اند و روزى مى برند، لكن شما آن را درك نمى كنيد.» آل عمران (3): 169.

68. به بحث امامت و عصمت در كتاب هاى كلام مراجعه شود.

69.«على فتره من الرسل.» مائده(5): 19.

70.«لا تخلوا الارض من حجة.» ر.ك.به: اصول كافى، ج 1، ص 136; نهج البلاغه، خطبه ى 1 و 91 و كلمات قصار 147.

71. «لئلا يكون للناس على اللّه حجة بعد الرسل.» نساء(4): 165.

72. «ان الحجة لاتقوم على خلقه الاّ بامام حتى يعرف.» ر.ك.به: اصول كافى، ج1، ص 135; بحار الانوار، ج 23، ص30.

73. «من مات بغير امام [و لم يعرف امام زمانه] مات ميتة جاهلية.» ر.ك.به: اصول كافى، ج 1، ص 308; بحارالانوار، ج 23، ص 76; كنزالعمال، ج 6 ، ص 65 ; مسند احمدبن حنبل، ج 4، ص 96.

74. «و ما ينطق عن الهوى. ان هو الاّ وحى يوحى.» نجم(53): 3 ـ 4.

75. تحف العقول، ص 323 ـ 324.

76. ر.ك.به: بلغة الفقيه، ج 3، ص 221; ميرفتاح، عناوين، ص 352; عوائد الايام، ص 185; امام خمينى(قدس سره)، ولايت فقيه.

77. ر.ك.به: امام خمينى(قدس سره)، كتاب البيع، ، ج 2، ص 497.

78. ر.ك به: همان و امام خمينى(قدس سره)، ولايت فقيه، ص 55 .

79. همان، ص 56.

80. امام خمينى (قدس سره)، كتاب البيع، ج 2، ص 467.

81. فقه سياسى، ج 1، ص 232.

82. همان، ص 227 و 232.

83. همان، ص 227.

84. همان، ص 421.

85. براى آشنايى بيش تر با انديشه هاى سيد جمال الدين ر.ك.به: سيد جمال الدين اسدآبادى و شيخ محمد عبده، العروة الوثقى و الثورة التحريرية و الكبرى.

86. همان، ص 49 ـ 128.

87. ر.ك.به: محمدرضا حكيمى، بيدارگران اقاليم قبله، ص 69 .

88. ر.ك.به: اقبال لاهورى، احياى فكر دينى در اسلام، ترجمه ى احمد آرام، ص 113.

89. همان، ص 82 ; صدر واثقى، سيدجمال الدين حسينى پايه گذار نهضت هاى اسلامى، ص 64 . در اين كتاب، سفر سيد به مصر در سال 1287 دومين سفر وى به مصر محسوب شده است. (همان، ص 61 .)

90. ر.ك.به: تقى زاده، سيدجمال الدين اسدآبادى معروف به افغانى، ص 15.

91. ر.ك.به: سيدجمال الدين اسدآبادى و شيخ محمد عبده، پيشين، ص 175، 219 و 231.

92. سيد در يازده سالگى، (1266 هـ . ق.) از زادگاهش به تهران آمد و پس از يك سال به نجف اشرف رفت و در حوزه ى درس فقيه و محقق بزرگ شيخ مرتضى انصارى شركت كرد. او سير و سلوك سياسى اش را از نجف اشرف آغاز كرد و تا سال 1314 ق. كه در استانبول مسموم شد، به شهرها و كشورهاى گوناگون به ترتيب زير مسافرت كرد: هند، مكه، مدينه، مشهد، كابل، تهران، كابل، هند، مصر، هند، لندن، مصر، لندن، عربستان، بوشهر، تهران، روسيه، آلمان، روسيه، تهران، بغداد، بصره، لندن، و استانبول ...

93. براى تحقيق بيشتر در افكار و عقايد سياسى سيد و مشخصات جنبشى كه او بهوجود آورد، ر.ك.به: مرتضى مدرسى چهاردهى، آراء و معتقدات سيدجمال الدين افغانى; اعيان الشيعه، ج 16; ناظم الاسلام كرمانى، تاريخ بيدارى ايرانيان; دكتر مهدوى و ايرج افشار، مجموعه اسناد و مدارك چاپ نشده درباره ى سيد; سيد جمال الدين حسينى، پايه گذار نهضت هاى اسلامى.

94. نهضت هاى اسلامى در صد ساله ى اخير، ص 39.

95. ر.ك.به: حميد عنايت، سيرى در انديشه هاى عرب، ص 114 ـ 156 ; رشيدرضا، تاريخ الاستاذ الامام; احمد امين، زعماءالاصلاح فى المصر الحديث، ص 284 ـ 323.

96. در اوايل مشروطيت ايران (1325 هـ. ق.) اين كتاب توسط عبدالحسين قاجار به فارسى ترجمه شد.

97. براى بررسى بيشتر افكار و آراى كواكبى ر.ك.به: كواكبى، طبيعت استبداد، ترجمه ى عبدالحسين ميرزاى قاجار; كواكبى، ام القراء; حميد عنايت، سيرى در انديشه هاى عرب، 160 ـ 179; و حسن الطويل، الفكر الدينى الاسلامى فى العالم العربى، ص 283; احمد امين، زعماء الاصلاح فى العصر الحديث; مرتضى مطهرى، نهضت هاى اسلامى در يك صد ساله ى اخير، ص 41.

98. ر.ك.به: حسن البنا، خاطرات زندگى حسن البنا، ترجمه ى ايرج كرمانى، ص 25.

99. همان.

100. همان، ص 28.

101. همان، ص 29.

102. همان، ص 212.

103. همان، ص 368.

104. همان، ص 360 و 372.

105. ر.ك.به: حميد عنايت، انديشه ى سياسى در اسلام معاصر، ترجمه ى خرمشاهى، ص 152 به بعد.

106. ر.ك.به: همان، ص 284.

107. ر.ك.به: ژان سواژه، مدخل تاريخ شرق اسلامى، ترجمه ى نوش آفرين انصارى، ص 344.

108. ر.ك.به: عبداللّه مستوفى، تاريخ ادارى و اجتماعى دوره ى قاجاريه، ج 1، ص 83 .

109. بنا بر نوشته ى روضة الصفاى ناصرى، (ج 10، ص 731)، ناصرالدين شاه خود از تنفيذ اعلان جهاد ممانعت به عمل آورد; ولى گوبينو كه در آن هنگام وزير مختار فرانسه در ايران بود، در كتاب خود نوشت علت شكست دولت در پيشنهاد جهاد، عدم مشاركت علماى محترم در اين امر بود. (ر.ك.به: نقش روحانيت در جنبش مشروطيت، ص 218.)

110. واتسن، تاريخ ايران در دوره ى قاجار، (به نقل از همان مأخذ)، ص 219.

111. ر.ك.به: اعتماد السلطنه، المآثر و الآثار، ص 142.

112. ر.ك.به: فريدون آدميت، فكر آزادى و مقدمه ى نهضت مشروطيت ايران، ص 60 .

113. ر.ك.به: خاطرات سياسى امين الدوله، ص 43.

114. ر.ك.به: ابراهيم تيمورى، تاريخ امتيازات در ايران، ص 137.

115. همان، ص 124.

116. ر.ك.به: فريدون آدميت، پيشين، ص 91.

117. ر.ك.به: مقاله ى محمود فرهاد معتمد، مجله ى يادگار، «مسافرت ناصرالدين شاه به اروپا و بركنارى ميرزا حسن خان سپهسالار»، ش2، سال 1325 ش.

118. برخى، تحريكات روسيه و رقابت درباريان، و حتى تصميم پنهانى شاه را عامل اين حركت و قيامدانسته اند. ر.ك.به: خاطرات سياسى امين الدوله، ص 52 ; ابراهيم تيمورى، تاريخ امتيازات در ايران، ص 48.)

119. گزارش هاى مورخ 7 و 9 ژوئيه 1886 م. در اسناد وزارت امور خارجه ى انگليس، شماره 60/483; به نقل از: حامد الگار، نقش روحانيت پيشرو در جنبش مشروطيت، ترجمه ى دكتر ابوالقاسم سرى، ص 253.

120. ر.ك.به: ابراهيم تيمورى، تحريم تنباكو اولين مقاومت منفى در ايران، ص 68 .

121. ر.ك.به: عبداللّه مستوفى، پيشين، ص 79 ـ 80.

122. ر.ك.به: كسروى، تاريخ مشروطيت ايران، ص 17; ناظم الاسلام، تاريخ بيدارى ايرانيان، ج 1، ص 37.

123. ر.ك.به: صدرواثقى، پيشين، ص 211.

124. ر.ك.به: ملك آرا، تاريخ ادارى واجتماعى دوره ى قاجاريه; ص 115; تيمورى، تحريم تنباكو، ص 72.

125. تيمورى، تحريم تنباكو، ص 88 .

126. همان، ص 112; امين الدوله، پيشين، ص 173.

127. تيمورى، تحريم تنباكو، ص 89 .

128. متن فتواى تاريخى تحريم تنباكو چنين بود: «اليوم استعمال تنباكو و توتون بأى نحو كان در حكم محاربه با امام زمان است.»

129. ر.ك.به: تيمورى، تحريم تنباكو، ص 135.

130. ر.ك.به: ناظم الاسلام كرمانى، تاريخ بيدارى ايرانيان، ج 1، ص 20 و 22.

131. ر.ك.به: امين الدوله، پيشين، ص 130.

132. حامدالگار، نقش روحانيت پيشرو در جنبش مشروطيت، ترجمه ى دكتر سرى، ص 285.

133. ر.ك.به: ناظم الاسلام كرمانى، پيشين، ص 75 ـ 90.

134. همان، ص 101 ـ 102.

135. همان، ص 275 ـ 276.

136. همان، ص 330 و 333.

137. ر.ك.به: كسروى،پيشين، ص 63 و 67 ; ناظم الاسلام كرمانى، پيشين، ص 281 و 296.

138. كسروى، همان، ص 73; ناظم الاسلام كرمانى، همان، ص 102.

139. ناظم الاسلام كرمانى، همان، ص 301 و 306.

140. همان، ص 408 و 410; كسروى، همان، ص 35 و 84 .

141 . ناظم الاسلام كرمانى، همان، ص 424.

142. همان، ص 429.

143. همان، ص 436 و 469.

144. همان، ص 485.

145. در متن دست خط دوم مظفرالدين شاه چنين آمده است: «... مقرر مى داريم كه مجلس مزبور را به شرح دستخط سابق صحيحاً دائر نموده، و بعد از انتخاب اعضاء مجلس، فصول و شرائط نظامنامه ى مجلس شوراى اسلامى را موافق تصويب و امضاء منتخبين، به طورى كه موجب اصلاح عموم مملكت و اجراى قوانين شرع مقدس، مرتب نمايند.» (همان، ص 476).

146. نظامنامه ى انتخابات مجلس شوراى ملى شامل دو فصل و سى و دو ماده بود. (ر.ك.به: ناظم الاسلام كرمانى، پيشين، ص 514 .)

147. شاه با نطق كوتاهى مجلس شوراى ملى را افتتاح نمود (ر.ك.به: همان، ص 553 .)

148. همان، ص 198.

149. همان، ص 199.

150. همان، ص 200; ملكزاده، انقلاب مشروطيت، ج 5 ، ص 135 به بعد.

151. ر.ك.به: ناظم الاسلام كرمانى، پيشين، ص 199 ـ200; ايرج افشار، اوراق تازه ياب مشروطيت و نقش تقى زاده، ص 91 به بعد.

152. برخى از مورخان، تعبير به «از سلطنت مستعفى شد» نموده اند. (ر.ك.به: ناظم الاسلام كرمانى، همان، ص 200; ايرج افشار، همان.)

153. همان، ص 205 به بعد; اسماعيل رائين، حقوق بگيران انگليس در ايران، ص 427.

154. ر.ك.به: مورگان شوستر، اختناق ايران، ترجمه ى اسماعيل رائين، ص 22; ايرج افشار، پيشين، ص 367.

155. ر.ك.به: ناظم الاسلام كرمانى، پيشين، ص 273.

156. ر.ك.به: ملك الشعراى بهار، تاريخ مختصر احزاب سياسى ايران، ص 8 .

157. ر.ك.به: ابراهيم فخرائى، سردار جنگل، ص 186.

158. ر.ك.به: جرج لنزوسكى، رقابت روسيه و غرب در ايران، ترجمه ى اسماعيل رائين، ص 103.

159. ر.ك.به: ملك الشعراى بهار، تاريخ مختصر احزاب سياسى ايران، ص 126.

160. ر.ك.به: باستانى پاريزى، تلاش آزادى، ص 295; سالنامه ى دنيا، سال 1324، ص 110; حسين مكى، تاريخ بيست ساله ى ايران، ج 3، ص 34 به بعد و 330.

161. ر.ك.به: حسين مكى، مدرس قهرمان آزادى، ج 1، ص 160 به بعد; همو، تاريخ بيست ساله ايران، ج 3، ص 147.

162. ر.ك.به: حسين مكى، مدرس قهرمان آزادى، ج 1، ص 149.

163. همان، ج 1، ص 102.

164. همان، ص 474.

165. ابراهيم فخرايى، سردار جنگل، ص 56 .

166. همان، ص 22.

167. جرج لنزوسكى، رقابت روسيه و غرب در ايران، ترجمه ى اسماعيل رائين، ص 96.

168. ر.ك.به: همان، ص 97 و دكترسيدجلال الدين مدنى; تاريخ سياسى معاصر ايران، ج 1، ص 84 .

169. ر.ك.به: ملك الشعراى بهار، تاريخ احزاب سياسى، ص 156.

170. ر.ك.به: دكترمهدى ملك زاده، انقلاب مشروطيت ايران، ج 5 ، ص 149.

171. ر.ك.به: منشور گرگانى، سياست شوروى در ايران، ص 30.

172. همان، ص 370 ـ 371.

173. همان.

174. ر.ك.به: باستانى پاريزى، تلاش آزادى، ص 268.

175.ر.ك.به: جرج لنزوسكى، رقابت روسيه و غرب در ايران، ترجمه ى رائين، ص 96.

176. همان.

177. همان، ص 102.

178. ر.ك.به: محمدحسين آدميت، دليران تنگستانى، ص 54 .

179. ر.ك.به: محمد حسين آدميت، همان، ص 62 .

180. ر.ك.به: دكتر باستانى، تلاش آزادى، ص 274.

181. ر.ك.به: دكتر جلال الدين مدنى، پيشين، ص 93.

182. ر.ك.به: حسين مكى، تاريخ بيست ساله ى ايران، ج 3، ص 33 و 306; حسين مكى، مدرس قهرمان آزادى، ج 1، ص 265 به بعد.

183. نظر به اين كه من همه ى قواى خود را در اين چند سال مصروف امور كشور كرده (!) و ناتوان شده ام، حس مى كنم كه اينك وقت آن رسيده است كه يك قوه و بنيه ى جوان تر به كارهاى كشور كه مراقبت دائم لازم دارد بپردازد ... !

184. ر.ك.به: دكترجلال الدين مدنى، پيشين، ج 1، ص 142.

185. ر.ك.به: همان، ص 260 و 270.

186. ر.ك.به: محمود تفضلى، مصدق، نفت، كودتا، ص 67 .

187. ر.ك.به: دكتر جلال الدين مدنى، پيشين، ص 352.

188. ر.ك.به: روحانيت و نهضت ملى شدن صنعت نفت، ص 49.

189. ر.ك.به: همان، ص 93.

190. اين جزوه به صورت كتاب در سال 1358 توسط انتشارات دارالفكر قم، بدون نام پشت جلد، با شعار الاسلام يعلو و لايعلى عليه، در 188 صفحه تجديد چاپ شد.

191. ر.ك.به: سيد مجتبى صفوى انديشه ها، مبارزات و شهادت او، انتشارات منشور برادرى، ص 83 .

192. همان، ص 122.

193. روزنامه كيهان، 3/6/1332.

194. همان، ص 233.

195. ر.ك.به: امام خمينى، كشف اسرار، ص 289 و آياتى چون: بقره(2): 190; برائت(9): 36; بقره(2): 189; وسائل الشيعه، ج 18، عنوان «الخير كله فى السيف».

196. همگى با مشركان بجنگيد، چنان كه آن ها همگى با شما مى جنگند. (توبه(9): 36.)

197. دشمنان آتش افروز را هر كجا يافتيد، به قتل برسانيد، و آن ها را همان طور كه شما را بيرون كرده اند، بيرون برانيد. (بقره(2): 190.)

198. در راه خدا با آن ها كه با شما مى جنگند، پيكار كنيد (بقره(2): 189.)

199. ر.ك.به: وسائل الشيعه، ج 18، تحت همان عنوان.

200. حضرت امام خمينى(قدس سره)، كشف اسرار، ص 289.

201. همان، ص 271

202. همان، ص 302.

203. همان، ص 274.

204. همان، ص 284.

205. همان، ص 281.

206. همان، ص 306.

207. أيبتغون عندهم العزّة فانّ العزّة للّه جميعاً.(نساء(4): 139); و من يتولَّهم منكم فانّه منهم. (مائده(5): 51.)

208. و أعدّوا لهم مااستطعتم من قوّة و من رباط الخيل ترهبون به عدوّالله.(انفال(8): 60 .)

209. امام خمينى، همان، ص 223.

210. ر.ك.به: روزنامه ى اطلاعات، 6/3/1340، با عنوان: «كندى طرفدار انقلاب دموكراتيك است.»

211. ر.ك.به: روزنامه اطلاعات، 25/1/1341.

212. ر.ك.به: سيد حميد روحانى، نهضت امام خمينى، ج 1، ص 149.

213. همان، ص 158.

214. همان، ص 179.

215. همان، ص 195.

216. همان، ص 215.

217. اصول شش گانه ى انقلاب سفيد شاه و امريكا به شرح زير بود: الف) اصلاحات ارضى براساس لايحه ى اصلاحى قانون اصلاحات ارضى مصوب 19 دى ماه 1340، و ملحقات آن. ب) ملى كردن جنگل ها در سراسر كشور. ج) فروش سهام كارخانجات دولتى به عنوان پشتوانه ى اصلاحات ارضى. د) سهيم كردن كارگران در منافع كارگاه هاى توليدى و صنعتى. هـ) اصلاح قانون انتخابات. و) ايجاد سپاه دانش به منظور اجراى تعليمات عمومى و اجبارى.

218. همان، ص 302.

219. روزنامه ى اطلاعات، 15/12/1341.

220. ر.ك.به: سيد حميد روحانى، نهضت امام خمينى، ج 1، ص 316.

221. يكى از اين تلگراف ها چنين است: حضرة آية اللّه الخمينى دامت بركاته، قم. جناية الجائرين على الحوزة العلمية اوجعت قلوبنا و عامة المسلمين فلاتحسبنّ للّه مخلف وعده رسله ان للّه عزيز ذوانتقام. النجف. ابوالقاسم الموسوى الخوئى.

222. نمونه اى ديگر از تلگراف هاى طلاب حوزه ى علميه ى نجف چنين است: حضرت آيت اللّه خمينى دامت بركاته. از اهانتى كه به حوزه ى مقدسه ى قم وارد آمده و خون هائى كه از برادران روحانى، به دست عمال مزدور ريخته شده است، متألم و مراتب همدردى و انزجار خودمان را ابراز مى داريم. تأييد و موفقيت آن حوزه ى محترمه را همواره از خداوند قاهر خواستاريم. ولاتحسبنّ اللّه غافلاً عما يعمل الظالمون انما يوخرهم ليوم تشخص فيه الابصار. طلاب مدرستين آيت اللّه بروجردى، 8/11/1382.

223. حضرات علما، دسته جمعى به عتبات مهاجرت نماييد تا بتوانم رأى خود را درباره ى دولت صادر كنم. 8 ذيقعده 1382، محسن الطباطبايى الحكيم.

224. ر.ك.به: روزنامه ى اطلاعات، 15/1/1342.

225. همان.

226. همان، 28/2/1362.

227. ر.ك.به: سيد حميد روحانى، پيشين، ص 533 .

228. روزنامه ى اطلاعات، 18/1/1343.

229. ر.ك.به: سيد حميد روحانى، نهضت امام خمينى، ج 2، ص 84 .

230. همان، ص 185 و 817 .

231. همان، ص 192 و 828.

232. اين مجلس، سومين مؤسسان بود كه در تاريخ مشروطيت، به دست خاندان پهلوى تشكيل مى شد; مؤسسان اوّل سلطنت را به خاندان پهلوى انتقال داد، مؤسسان دوم اختيار انحلال مجلس شوراى ملى و مجلس سنا را به شاه سپرد و مؤسسان سوم اختيار تعيين نائب السلطنه را، در صورت انتقال سلطنت به وليعهد كم تر از بيست سال، از مجلس شوراى ملى سلب، و خود او را تعيين كرد.

233. همان، ص 214 و 835.

234. آل عمران (3): 139.

235. يكى از اين خيانت ها به تاجگذارى رسواى شاه و همسرش مربوط بود كه روزنامه هاى آن زمان درباره ى تعداد الماس ها، زمردها، برليان ها، ياقوت ها، مرواريدها و وزن طلاى آن قلم فرسايى ها كردند. اين مراسم از 20 مهر تا 20 آبان ماه 1346 ادامه يافت و هزينه ى سنگينى بر دوش ملت فقير ايران تحميل كرد. گوشه اى از هزينه هاى كمرشكن چنين است: الف) تاج شاه با 3380 قطعه الماس، 50 قطعه زمرد، 368 حبه مرواريد و دو كيلو و هشتاد گرم وزن و از نظر قيمت غيرقابل تخمين. ب) تاج همسر شاه با 1646 قطعه الماس و تعداد مشابهى جواهرات به قيمت تخمينى چهارده ميليون دلار. ج) پيراهن همسر شاه مزين به چهل هزار الماس. د) وان حمام بلورين، هفتاد و پنجهزار دلار. هـ) هزينه ى درشكه ى مخصوص، يكصد و پنجاه هزار دلار.

236. سيدحميد روحانى، پيشين، ص 216 و 836 .

237. همان، ص 221 و 839 .

238. همان، ص 232 و 841 .

239. همان، ص 271 و 862 .

240. ر.ك.به: قهرمان ملى، جهان پهلوان تختى.

241. ر.ك.به: سيد حميد روحانى، پيشين، ج2، ص 477.

242. همان، ص 482 و 918.

243. همان، ص 489 و 921.

244. همان، ص 490 و 922.

245. مجموعه ى بحث هاى امام در زمينه ى ولايت فقيه، به زبان فارسى و با عنوان حكومت اسلامى و نيز در مجموعه ى فقهى امام، جلد دوم (كتاب البيع)، ص 467، چاپ شد.

246. امام خمينى، حكومت اسلامى.

247. سيد حميد روحانى، پيشين، ج2، ص 863 .

248. همان، ص 561 و 942.

249. همان، ص 955.

250. همان.

251. ر.ك.به: آيندگان، مورخ 18/1/58.

252. از اعترافات تهرانى در دادگاه انقلاب. (ر.ك.به: روزنامه ى كيهان، 28/3/58 .)

253. ر.ك.به: سيد حميد روحانى، آواى انقلاب، (گزيده هايى از اعلاميه هاى امام خمينى)، ص 222.

254. همان.

255. ر.ك.به: روزنامه ى كيهان، 17/3/58 .

256. ر.ك.به: اوريانا فالاچى، مصاحبه با تاريخ سازان جهان، ترجمه ى بيدار نريمان، ص 12.

257. ر.ك.به: ويليام فووبيس، اعترافات شاه، ترجمه ى منوچهر مهرجو، ص 12 به بعد; اوريانا فالاچى، مصاحبه با تاريخ سازان جهان، ترجمه ى بيدار نريمان، ص 12 به بعد.

258. ر.ك.به: سايروس برآم، انقلاب ايران و مبانى رهبرى امام خمينى، ترجمه ى پ. شيرازى، ص 14 به بعد.

259. ر.ك.به: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، ماهنامه ى بررسى مطبوعات جهان، مرداد ماه 1363، ص 20ـ23.

260. همان، ص 41.

261. ر.ك.به: ويليام گريفيت، خليج فارس و اقيانوس آرام در سياست جهانى، ترجمه ى عباس اميرى، ص23.

262. ر.ك.به: اوريانا فالاچى، پيشين، ص 7.

263. ر.ك.به: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، پيشين، مرداد ماه 1363، ص 15.

264. همان، ص 20.

265. اوريانا فالاچى، پيشين، ص 11.

266. همان، ص 15.

267. همان، ص 20.

268. همان، ص 21.

269. همان.

270. ر.ك.به: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، پيشين، مرداد ماه 1363، ص 20 ـ 21.

271. همان، ص 59.

272. همان، ص 22.

273. همان.

274. همان، ص 28.

275. همان.

276. همان، ص 25.

277. ر.ك.به: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، پيشين، ص 48 ـ 49.

278. فالاچى، پيشين، ص 16.

279. همان.

280. ر.ك.به: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، پيشين، ص 18.

281. دكتر محمدى، تحليلى بر انقلاب اسلامى، ص 116.

282. ر.ك.به: مهندس بازرگان، انقلاب ايران در دو حركت، ص 25.

283. پيشين، دكتر محمدى، ص 120.

284. فرد هاليدى، ايران; ديكتاتورى و تحول، ص 296، به نقل از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، پيشين، ص 19.

285. همان، ص 32.

286. ويليام سوليوان، مأموريت در ايران، ص 14 به بعد.

287. ر.ك.به: دكتر محمدى، پيشين، ص 119.

288. ر.ك.به: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، پيشين، ص 33 ـ 34.

289. همان، ص 35.

290. ر.ك.به: پارسونز آنتونى، غرور و سقوط، ترجمه ى پاشا شريفى، ص 89 .

291. ر.ك.به: ويليام سوليوان، مأموريت در ايران، ترجمه ى محمود مشرقى، ص 14 ـ 15.

292. دكتر محمدى، پيشين، ص 120.

293. ر.ك.به: روزنامه ى كيهان، 16/7/57 .

294. ر.ك.به: روزنامه ى اطلاعات، 13/8/1357.

295. كارتر توسط دولت فرانسه به امام پيغام داد: اگر دولت بختيار پذيرفته نشود، در ايران حمام خون راه خواهد افتاد. امام در پاسخ، دولت بختيار را غير قانونى و نظام سياسى ايران را وابسته به رأى ملت اعلام كرد. (ر.ك.به: روزنامه ى كيهان، 15/5/57 .)

296. ر.ك.به: آيندگان، 24//9/57 .

297. ر.ك.به: روزنامه كيهان، 27/9/57 .

298. همان، 30/10/57 .

299. ر.ك.به: دكتر جلال الدين مدنى، پيشين، ج3، ص 1030.

300. ر.ك.به: روزنامه كيهان، 8/10/57 .

301. همان.

302. در اين راستا مى توان به اين مشكلات و پى آمدها اشاره كرد: برخى بى نظمى ها، فشارهاى نظامى، سياسى، اقتصادى و تهاجم فرهنگى دشمنان انقلاب، سوء استفاده از توانايى هاى بالقوه ى موجود سياسى و اقتصادى توسط فرصت طلبان، اختلاف هاى جناحى، ظهور نوع جديدى از سرمايه دارى و اشرافيت، بروز عواملى كه امنيت ملى و آزادى هاى عمومى را هدف قرار داده است.

303. ر.ك.به: موسسه نشر آثار امام (قدس سره)، رويارويى با تهديدات معاصر، ج 3، ص 127.

304. همان.

305. همان، ج 1، ص 83 و 249.

306. همان.

307. در اين راستا مى توان به نمونه هايى، چون: آثار مادى و معنوى بازمانده از جنگ تحميلى، انزواى بين المللى ايران در برخى از مقاطع تاريخ انقلاب، تضعيف پول ملى، آثار ناشى از مداخلات خارجى، پيدايش احزاب و گروه هاى سياسى محارب، پرورش تروريزم در داخل و ايجاد ناامنى ها و اخلال در روابط با كشورهاى دوست اشاره كرد.

308. آسيب شناسى و آسيب زدايى، مثل آفت شناسى و آفت زدايى در مورد هر موجود زنده و يا پديده ى پايدارى ضرورت دارد و كتمان آن نه تنها سودى در بر ندارد، بلكه اگر عمدى باشد، نوعى خيانت است.

309. ر.ك.به: صحيفه نور، ج 6، ص 97 و 253.

310. همان، ج 1، ص 24.

311. همان. ج 2، ص 273.

312. همان، ج 1، ص 345.

313. همان، ج 2، ص 166.

314. همان، ج 3، ص 328.

315. همان، ج 2، ص 407.

316. ر.ك.به: شرح چهل حديث، امام خمينى (قدس سره)، ص 14.

317. هر چند براى قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران دو بار، در سال هاى 1358 و 1368 ش. همه پرسى شده است، لكن در كليه ى انتخابات عمومى، مجلس خبرگان، مجلس شوراى اسلامى، رياست جمهورى و شوراها، مردم ايران بارها بر آن مهر تأييد نهاده اند.

318. ر. ك.به: ولايت فقيه، ص 24 ـ 33.

319. ر.ك.به: عميد زنجانى، فقه سياسى، ج 2، ص 155 ـ 180.

320. ر.ك.به: عميد زنجانى، فقه سياسى، ج 1، ص 217.

321. قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران، اصل 56.

322. همان، اصل 2.

323. ر.ك.به: همان، فقه سياسى، ج 2، (نظام سياسى و دولت در اسلام)، ص 207 و ج 1 (مبانى حقوق اساسى جمهورى اسلامى ايران)، ص 193 ـ 203 و 253 ـ 256.

324. اصل يكصد و هفت قانون اساسى. (ر.ك.به: همان، فقه سياسى، ج 1، ص 256).

325. بطلان دور به مسائل فلسفى و مصاديق علت و معلول تكوينى اختصاص دارد و در مسائل اعتبارى. از آن جمله مباحث حقوقى، جايگاهى ندارد و در تكنيك هاى حقوقى رابطه شبه دور همواره ديده مى شود، مثلا مجلس كه قانون گذار است، خود محكوم قانون است؟

326. ر.ك.به: عميد زنجانى، پيشين، ج 1، ص 253.

327. با اين توضيح روشن مى شود كه واژه ى «مطلقه» در اصل پنجاه وهفت، مفهوم فلسفى ندارد، بلكه مفهوم حقوقى آن، در ارتباط با حصر عددى مفهوم اصل يكصد و دهم، مورد نظر است. گفتنى است مفاد ذيل اصل پنجاه و هفت كه از انطباق عملكرد قوا با اصول آتى قانون اساسى حكايت مى كند، اختصاص به سه قوه دارد و از نظر ادبى، جمله ى: «كه زير نظر ولايت مطلقه امر و امامت امت» كه بين دو جمله ى «... و قوه قضائيه» و «بر طبق اصول آينده» قرار گرفته، جمله ى معترضه است.

328. اصل هفتاد و دوم: مجلس شوراى اسلامى نمى تواند قوانينى وضع كند كه با اصول و احكام مذهب رسمى كشور يا قانون اساسى مغايرت داشته باشد و تشخيص اين امر به ترتيبى كه در اصل نود و ششم آمده، بر عهده شوراى نگهبان است.

329. معمولا مجلس شوراى اسلامى در عمل، به ذيل اصل هفتاد و دو بسنده مى كند.

330. اصل يكصد و هفتادم.

331. ذيل همان اصل.

332. بر اساس آيات متعدد قرآنى از آن جمله «و لو ان اهل القرى امنوا و اتقوا لفتحنا عليهم بركات من السماء و الارض» (اعراف (7): 96.) بايد گفت: قيام شكوهمند ملت ايران عليه ظلم و فساد، موجب نزول بركات آسمانى و زمينى از سوى خداوند، بر اين كشور اسلامى شد.

333. مربوط به اصلاح روش هاى نظارتى و گزينش ها.

334. در رابطه با جوى كه عليه مجلس خبرگان قانون اساسى توسط مغرضان بهوجود آمده بود.

335. درباره ى مشكلات دولت زمان جنگ در امور قراردادها.

336. در حقيقت ماجراى هدردادن فرصت تعمق در خواسته هاى انقلاب اسلامى كه هنگام تدوين قانون اساسى در سال 1358 به خاطر حركت هاى تبليغاتى و پارتيزان بازى گروهك هاى حاضر در صحنه ى سياسى كشور از دست رفت، در دهه ى دوم انقلاب نيز در مورد چالش هاى مؤثر در روند انقلاب تكرار شد.