فصل ششم : ريشه هاى اجتماعى انقلاب اسلامى در دوران حكومت پهلوى - ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌ ای‍ران (ع‍ل‍ل‌، م‍س‍ای‍ل‌ و ن‍ظام‌ س‍ی‍اس‍ی‌) نسخه متنی

فصل ششم : ريشه هاى اجتماعى انقلاب اسلامى در دوران حكومت پهلوى

بستر جديد نهضت اسلامى در ايران

دوران پنجاه ساله ى پهلوى با شرايط ويژه ى سياسى، اقتصادى، فرهنگى و اجتماعى، زمينه ى جديدى براى رشد نهضت هاى زنجيره اى تاريخ اسلام فراهم كرد و انقلاب اسلامى در بستر چنين شرايط ويژه اى متولد شد.

شرايط اجتماعى حاكم بر پنج دهه ى تاريخ معاصر ايران، بهويژه در دو دهه ى اخير، ضرورت احياى انديشه ى انقلابى اسلام و تسلسل تاريخى نهضت هاى اسلامى را آشكار ساخت; ضرورتى كه از وابستگى و فساد قدرت سياسى، ظلم طبقاتى و سياست هاى فرهنگىِ دين زدايى، مسخ هويّت اسلامى و بازگرداندن ايرانيان به جاهليتِ دينى ـ ايران قبل از اسلام ـ سرچشمه مى گرفت.

دروازه هاى تمدن انقلاب سفيدى كه دربار به روى ملت گشود، بستر تاريخى را براى احياى تفكر انقلابى و تكرار تاريخى نهضت هاى اسلامى در ايران بهوجود آورد.

دوران آغازين نهضت اسلامى ايران

اختناق و شرايط سياسى حاكم بر ايران در دوران ديكتاتورى رضاشاهى كه رجال سياسى را به چنگال مرگ، يا تحمل ظلم كشانده بود، نخستين جرقه هاى نهضت اسلامى ـ پس از قيام مشروطه ـ را در آثار امام خمينى(قدس سره) بهوجود آورد.

در حقيقت، انديشه هاى انقلابى و سياسى نهضت اسلامى كه به ظاهر در سال 1342 آغاز و در سال 1357 به پيروزى رسيد، در همان دوران اختناق رضاخانى شكل گرفت و آثار بازمانده از امام، مانند كتاب كشف الاسرار، بازتاب آغاز مرحله ى نخست نهضت اسلامى است.

روزى كه كتاب كشف اسرار هزار ساله از توطئه ى مشترك استعمار خارجى و استبداد داخلى براى اجراى سياست اسلام زدايى در ايران، پرده برداشت و اوضاع حاكم را به گونه اى ناخواسته افشا كرد، امام خمينى يك تنه به پا خواست و در حوزه ى علميه ى قم كه از رژيم ضربه خورده و دچار خود سانسورى بود، انديشه هاى سياسى اسلام را مطرح و مرحله ى نخست نهضت اسلامى را پى ريزى كرد و رويكرد نوينى را در تاريخ سياسى ايران معاصر، به وجود آورد.

امام با تكيه بر آيات جهاد و دفاع مشروع، زنگ خطر را عليه استعمار و استبداد به صدا درآورد و در شرايط اختناق، از جهاد، مقاتله، سيف، و مقاليد جنت و نار سخن به ميان آورد و راه قطع دست بيگانگان و به دست آوردن استقلال را به روى مردم گشود.(195)

نهضت اسلامى امام خمينى(قدس سره) در حقيقت، اوج همه ى جنبش هاى اسلامى تاريخ اسلام و تشيع و تبلور تمام آرمان هاى انقلابىِ نهضت هايى است كه به طور اجمال با آن ها آشنا شديم، از اين رو در مطالعه ى اين نهضت، نمى توان آن را تنها به عنوان حادثه اى در ارتباط با حوادث زمان در نظر گرفت، بلكه نهضت امام(قدس سره) مانند كوه آتش فشانى بود كه يك روزه بهوجود نيامد، و خروش آن، نيز در حصار زمان و مكان خاصى نگنجيد. از اين رو نهضت امام را بايد در سه مرحله «دوران آغازين»، «تولّد» و «شكوفايى و سازندگى» مطالعه كرد.

با مطالعه ى مراحل سه گانه، مى توان دريافت كه چرا امام در كوران مبارزه ى نهضت ملى، مبارزه ى ضد استكبارى آيت اللّه كاشانى و نهضت مسلحانه ى فدائيان اسلام عليه استبداد، در عمل با آنان مشاركت نكرد، ولى بعد از فوت آيت اللّه بروجردى يك تنه، چون آتش فشانى خروشان سر برآورد.

اين مطالعه مى تواند ابهام ديگرى را در تاريخ سياسى معاصر روشن سازد; اين كه چگونه اين سيل بنيان كن توانست كارى را كه هيچ كدام از نهضت ها و جنبش ها نتوانسته بودند انجام دهند، با قدرت به پايان رساند.

مطالعه ى مراحل سه گانه ى بالا نشان مى دهد، قيام و نهضت از نگاه امام، مانند آتش فشانى است كه هم به مواد لازم و هم به قدرتى كه آن را به خروش آورد نياز دارد. از اين منظر، مكتب و مردم، منبع قيام اند و رهبرى نهضتى را مى تواند به ثمر رساند كه از ژرفاى مكتب و اراده ى توده هاى مردم برخواسته باشد.

اين كار از دست فقيهى عادل برمى آيد كه ولايت او در مسند مرجعيت عامه، مقبول همگان يا اكثر قابل توجه جامعه ى اسلامى باشد و رسيدن به اين جايگاه رفيع كه در عمق مكتب، ايمان و اراده ى امت ريشه دارد، بى شك نيازمند شرايط و امكانات موجود و بالقوه ى فراوانى است كه بايد طى فرايند خاصى شكل بگيرد.

توضيح اين پاسخ اجمالى را كه نوعى پيش داورى قبل از بررسى مراحل نهضت امام خمينى(قدس سره) است، در لابه لاى تشريح مراحل سه گانه جستوجو مى كنيم.