از 13 مرداد 1285 ش. كه قيام با شكوه مردم ايران، مظفرالدين شاه را مجبور به امضاى فرمان مشروطيت كرد، تا 22 بهمن 1357 كه انقلاب اسلامى بزرگ و يك پارچه ى مردم مسلمان ايران به حكومت ننگين دودمان پهلوى پايان داد و با همه پرسى 12 فروردين 1358 ش، حكومت مشروطه منسوخ شد، تحولات و تغييراتى اساسى در نظام مشروطيت رخ داد كه نياز به بررسى و مطالعات بيشتر دارد. ما براى رعايت اختصار تنها به تقسيم بندى دوره ها و تحولات مشروطه و يادآورى نكات برجسته ى آن بسنده مى كنيم و شرح وقايع و تحليل بيش تر تحولات اجتماعى و سياسى را به فرصتى ديگر وامى گذاريم.
دوره ى اوّل: آغاز مشروطيت (1285 ـ 1287 ش.)
با شكست استبداد كبير و آغاز به كار نخستين دوره ى مجلس شوراى ملى، در تاريخ 13مهرماه 1285 هـ . ش. حكومت مشروطه در عمل وارد نخستين مرحله ى خود شد و با تصويب قانون اساسى در 15 مهرماه سال بعد شكل و محتواى خود را بازيافت. مرحله ى اوّل مشروطيت، كه همان دوره ى اوّل دو ساله ى مجلس شوراى ملى بود، با كودتا و به توپ بستن مجلس توسط كلنل لياخوف، رئيس قزاق ها و به دستور محمدعلى شاه(150) در دوم تيرماه 1287 ش. پايان يافت و حكومت نظامى در سراسر ايران برقرار شد. با آغاز استبداد جديد، كه به دليل عمر كوتاهش «استبداد صغير» ناميده مى شود، بسيارى از روشن فكران غرب گرا صحنه ى مبارزه را رها كردند، و يك بار ديگر جنبش مردم ايران با الهام گرفتن از روح مذهب و رهبرى روحانيت، در اندك مدتى به اوج خود رسيد و مردم در تهران و شهرستان ها دست به دفاع مسلحانه زدند. آنان از شهرهاى تبريز، رشت و اصفهان حركت و پايتخت را محاصره كردند و سرانجام با يارى مردم تهران، مركز حكومت را به تصرف در آوردند. انگيزه و محرك اصلى مردم در اين قيام، دستورالعمل هايى بود كه از سوى مراجع و علماى بزرگ، بهويژه از نجف اشرف، به دست مردم مى رسيد. اين بيانيه ها و روشن گرى ها بود كه مردم را ـ بر مبناى وظيفه ى شرعى ـ در سراسر ايران به مقاومت برانگيخت. آنان با وجود حكومت نظامى، به دفاع مسلحانه واداشت و سرانجام استبداد را براى دومين بار به سقوط كشاند. در اين ميان با برافراشته شدن دو پرچم روس و انگليس بر سردر عمارت سفارت روسيه كه شاه فرارى خودكامه را پناه داده بود،(151) ماهيت سياست هاى هماهنگ و مداخله جويانه ى روس و انگليس براى چندمين بار روشن شد. فترت استبداد صغير يك سال و چهار ماه و بيست و يك روز طول كشيد و سرانجام با خلع(152) محمدعلى شاه و آغاز انتخابات دوره ى دوم مجلس شوراى ملى پايان يافت.
لطفا منتظر باشید ...
