در روند انقلاب اسلامى، سه مركز عمده در آگاهى دادن به اقشار مختلف مردم، نقش تعيين كننده داشتند. نقش اين مراكز در گسترش آرمان ها و شعارهاى انقلاب اسلامى، چنان بود كه ضمن خنثى كردن توطئه هاى عوامل دستگاه حاكم و انسجام دادن به مردم، پيروزى انقلاب را سال ها جلو انداخت. سه كانون مذكور عبارت بودند از; مسجد، حوزه ى علميه و دانشگاه. بررسى ميزان تأثير اين مراكز نياز به شرحى گسترده دارد. با اين حال به گونه ى فشرده به بررسى جايگاه آن ها مى پردازيم.
الف) نقش مساجد در حركت آفرينى
مسجد در اسلام جايگاهى بهوسعت يك مكتب جامع و زنده، موقعيتى به پهنه ى آرمان هاى يك رسالت جهانى، ظرفيتى به فراخى همه ى بشريّت، و مقامى به بلنداى تكبير و تسبيح خدا دارد. بر اساس نصوص اسلامى، مسجد خانه ى خدا در زمين،(13) جايگاه مومن،(14) بهترين نقطه ى هر شهر،(15) گذرگاه رحمت و خيرات و جايگاه فرشتگان(16) است. مسلمان در مسجد مهمان خداست.(17) جهان گردى و جهان نگرى او در ملازمت مسجد است(18) و سادگى آن رمز اصالت و معنويتش است.(19) نقش مساجد در جامعه ى اسلامى چنان مهم است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: «كسانى را كه در تاريكى ها به مساجد مى روند به نور كامل در قيامت بشارت دهيد.»(20) در صدر اسلام، آغاز و سازماندهى حركت ها، بسيج نيروها و حل مشكلات جامعه در مسجد بود. مسجد در آن دوره يك ابزار تاكتيكى ـ كوتاه مدت ـ تلقى نمى شد، بلكه رابطه ى حركت، نهضت و انقلاب اسلامى با آن، پيوندى، جاودانه بود و هيچ جايگاهى نمى توانست جاى گزين آن شود. ملت مسلمان ايران با الهام از اين تفكر بنيادين در جريان انقلاب اسلامى، بهويژه در يك سال پيش و بعد از پيروزى انقلاب، با تأكيد رهبر انقلاب، مساجد را به حالت پرتحرّك و سرنوشت ساز دوران صدر اسلام باز گرداندند و روحانيان مبارز در سنگر محراب و منبر به تبيين تفكر سياسى اسلام، نشر اهداف نهضت و افشاگرى عليه فجايع رژيم، آثار شوم سلطه ى خارجى و توطئه هاى استكبار جهانى بهويژه امريكا و صهيونيسم پرداختند و با بازگو كردن بيانيه ها، اعلاميه ها و سخنان رهبر انقلاب، آگاهى مردم به آرمان هاى اسلامى و فجايع نظام ستم شاهى را رشد بخشيدند. در يك جمله، مساجد در اين برهه ى زمانى به مركز نيرومند پشتيبانى انقلاب و ستاد عملياتى رهبر انقلاب اسلامى تبديل شد و تولّد جمهورى اسلامى ايران توسط آراى مردم و همه پرسى ها و انتخابات سرنوشت ساز براى راه اندازى نظام نوين سياسى در مسجد و در فضايى پر از معنويّت وحدت انجام پذيرفت. امام خمينى(قدس سره) در برابر خطر جدايى انقلاب از مساجد كه توطئه ى جديد دشمنان انقلاب اسلامى بود، فرمود: «از هواپيماهاى دشمن نهراسيد; از آن بترسيد كه مساجد خلوت شود.»