الف) نهضت سيد جمال در مصر - ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌ ای‍ران (ع‍ل‍ل‌، م‍س‍ای‍ل‌ و ن‍ظام‌ س‍ی‍اس‍ی‌) نسخه متنی

الف) نهضت سيد جمال در مصر

سيدجمال الدين اسدآبادى در محرم سال 1278 هـ . ق. وارد قاهره شد. در آن جا عده اى از علماى اصلاح طلب و جمعى از روشن فكران آزادى خواه مجذوب انديشه هاى سيد شدند. از گروه اوّل شيخ محمد عبده، بنيان گذار نهضت اسلامى مصر، و از گروه دوم سعد زغلول، رهبر حزب وفد كه بعدها حكومت مصر را در دست گرفت، شهرت يافتند.(89) بدين ترتيب بيدارى مردم مصر و مبارزه با استعمار و غرب ستيزى در اين ديار پاگرفت و حتى تبعيد سيد نتوانست در گسترش اين نهضت وقفه اى ايجاد كند; چنان كه پيوستن شيخ محمد عبده به سيد در اروپا و همكارى وى در نشريه ى العروة الوثقى در گسترش انديشه هاى وى در جهان عرب بهويژه مصر اثر شايانى بر جاى گذارد.

علاقه ى سيد به باروركردن انديشه هايش در مصر چنان بود كه انگليسى ها ناگزير شدند در لشكركشى به مصر آن قدر وى را در هند نگاه دارند تا به طور كامل بر مصر مسلط شوند و تنها بعد از آن بود كه او را رها و مجبور به ترك هند كردند.(90)

سيد در العروة الوثقى كه نخستين شماره اش را در 15 جمادى الاولى سال 1301 هـ . ق. منتشر كرد، به بررسى سياست دولت هاى استعمارى در كشورهاى اسلامى پرداخت. او سياست سلطه جويانه ى انگليس را در مصر مورد انتقاد شديد قرار داد، علل ناتوانى مسلمانان را تجزيه و تحليل كرد و آنان را به مبارزه براى كسب قدرت و استقلال فراخواند.(91)

تشخيص دردهاى اصلى و دلايل عمده ى عقب ماندگى جوامع اسلامى، تأكيد بر ضرورت دردزدايى و جهل ستيزى از راه درمان صحيح و ارائه ى برنامه هاى اصلاحى و انقلابى، عمده ترين بخش هاى تفكر سياسى و نهضت هاى سريع الانتشار سيد را تشكيل مى داد. وى اساسى ترين دردهاى جوامع اسلامى و عوامل عقب ماندگى مسلمانان را اين گونه برمى شمرد:

1. استبداد حكّام.

2. فقر علمى و عقب ماندگى جامعه ى اسلامى از كاروان علم، صنعت و تمدن.

3. عقايد انحرافى و خرافى كه در انديشه و باور اكثر مسلمانان ريشه دوانده و آن ها را از اسلام ناب نخستين دور كرده است.

4. جدايى كه با عنوان ها و انگيزه هاى مذهبى، نژادى و ملى، امت اسلامى را دچار ناتوانى كرده است.

5 . نفوذ و تسلط استعمار غربى بر منابع اقتصادى مسلمانان كه موجب غارت آن به دست دولت هاى استعمارى و ركود رشد اقتصادى كشورهاى اسلامى شده و مانند سرطان، حيات اجتماعى و سياسى مسلمانان را فلج كرده است.

6 . خيانت سردمداران و شخصيت هاى صاحب نفوذ جوامع اسلامى.

مقصود سيد از خيانت، تنها وطن فروشى، بازكردن پاى دشمن به سرزمين هاى اسلامى و همكارى و سرسپردگى نبود، بلكه او هر شخصيت صاحب نفوذى را كه بتواند از نفوذ بيگانه جلوگيرى و به گونه اى، بر دشمن سلطه جو ضربه بزند و اين كار را نكند، خائن مى ناميد.

7. تهاجم فرهنگى غربى ها و استفاده ى آن ها از شيوه هاى تبليغاتى براى نابودى هويت فرهنگى مسلمانان و شكستن روح ايستادگى آن ها.

سيد بر اساس تحليلى كلى از اوضاع جهان اسلام معتقد بود: براى ريشه كنى غده هاى سرطانى از سرزمين هاى اسلامى، بايد با شجاعت به پا خاست و حركت يك پارچه و آگاهانه اى را در راستاى خطوط كلى زير آغاز كرد.

الف) مبارزه با خودكامگى فرمانروايان، به عنوان يك فريضه ى دينى.

ب) گسترش فرهنگ و بينش اصيل اسلام ناب در زمينه ى پيوستگى دين و سياست.

ج) مجهّز شدن به علوم و فنون جديد و اقتباس جنبه هاى مثبت تمدن غرب و كنارگذاشتن تفكر الحادى و ابتذال اخلاقى آن.

د) بازگشت به قرآن، احياى سيره ى سلف صالح، خرافات ستيزى و بدعت زدايى از دامن اسلام ناب.

هـ) طرح اسلام به عنوان مكتب جامعى كه مى تواند مسلمانان را از عقب ماندگى و وابستگى رهايى بخشد و به آنان استقلال همه جانبه دهد. و ) مبارزه ى بى امان و همه جانبه با استعمار، نفوذ دولت هاى بيگانه و هر نوع فرقه گرايى اسلامى در برابر دشمنان مشترك مهاجم.

ح) دميدن روح جهاد در كالبد بى جان جامعه ى اسلامى در برابر روحيه ى مهاجم صليبى كه هم چنان دشمن را عليه مسلمانان به تهاجم وا مى دارد.

ط) مبارزه با خودباختگى در برابر غرب.

ى) مبارزه با روحيه ى تسليم قضا شدن، گوشه نشينى و بى تفاوتى نسبت به آن چه دشمن بر سر جهان اسلام فرود مى آورد.

سيدجمال از ميان خطوط كلىِ استراتژى نهضت اسلامى اش، در دو مورد موفق تر بود:

نخست، پيكار با استعمار كه در اين راه رنج فراوان برد.

دوم، مبارزه با استبداد كه از اين رهگذر مشكلات بسيارى براى حاكمان خودكامه در برخى كشورهاى اسلامى بهوجود آورد.

گذراندن دوران طولانى تحصيل در حوزه هاى علميه ى قزوين، تهران و نجف اشرف از يك سو و آشنايى او به زمان خود، تماس نزديك با فرهنگ و تمدن غرب، مسافرت هاى طولانى(92) و رايزنى با شخصيت هاى علمى و سياسى كشورها از سوى ديگر و هم چنين اطلاعات گسترده اى كه در زمينه هاى سياسى، اقتصادى و جغرافيايى كشورهاى اسلامى پيدا كرده بود، بخشى از مزاياى فراوانى بود كه به سيد امكان مى داد جنبشى را كه آغاز كرده بود، با وجود تمام مشكلات، گسترش دهد.

سيد، افكار آزادى خواهانه و حركت سياسى و اسلامى اش را با تماس ها، گفتوگوهاى شفاهى و جرايدى كه منتشر مى ساخت، از جمله مجله ى عروة الوثقى، گسترش داد و طى آن، برنامه هاى پيش ساخته و كم و بيش مدون خود را مطرح نمود. او در اين پيكار سياسى، حملات متقابل دشمن را نيز بى پاسخ نگذاشت و از شيوه هاى ائتلاف، پنهان كارى و پيكار آشكار استفاده كرد.(93)