تفسیر هدایت جلد 8

انديشيدن درباره سوره بقره گفتيم كه هدف آيات آن بيان سرشت و خميره‏اى است الهى كه خداوند آن را براى امّت مسلمان قرار داده، سرشت و صبغه‏اى كه در تقوا متبلور مى‏شود و شكل مى‏گيرد. سوره حج نيز تقريبا تأكيدى بر همان سرشت و صبغه است، بويژه آن كه اين سوره چنين آغاز مى‏شود كه مردم را به تقوا و پرهيزگارى فرمان مى‏دهد، و مناسك و مراسم حج و وظايف و واجبات جهاد را به ما يادآور مى‏شود و سرانجام به بيان ويژگيهاى امّت اسلامى پايان مى‏يابد.

امّا اين سوره- كه مفسّران در محل نزول آن كه مكّه يا مدينه بوده يا در هر دو شهر فرود آمده است اختلاف دارند- چنان كه به نظر من مى‏رسد، از سوره بقره تمايزى دارد، و اين وجه تمايز در آن است كه اين سوره شفاى قلب از بيماريهاى غفلت و جدل و نادانى و دورويى است و نيز عذر و بهانه‏هايى را كه انسان براى گريز از مسئوليت بدانها متوسّل مى‏شود مثل گمان باورى و آرزوجويى و تكيه به پرستش بتها (از هر نوع) و بيم از طاغوتها و گردنكشان، و خوف از شكست خوردن در برابر نيروى (ظاهرى) آنها، همه و همه را چاره مى‏كند.

چگونه خداوند با آيات اين سوره آن بيماريها را شفا مى‏بخشد و قلب را از عذرهايى كه مانع پرهيزگارى و تقوا مى‏شود پاك و زدوده مى‏سازد؟

در مطالبى كه ذيلا مى‏آيد حقايقى را كه از انديشيدن در آيات اين سوره كه سرشار از هيبت و جلال است با يكديگر به خاطر مى‏آوريم:

در آغاز اين سوره نهيب و زلزله‏اى سخت را مى‏بينيم كه نقابهاى انسان را فرو مى‏ريزد، انسانى كه در گمراهى و جهل سرگشته و حيران شده و از سرنوشت تباهى كه در انتظار اوست غافل و بيخبر مانده است.

آن گاه روند سوره به بهانه سازيهاى ديرين و تازه‏اى مى‏پردازد كه نفس بشرى براى گريز از عظمت مسئوليّت و هيبت مجازات بدانها متوسّل مى‏شود و عبارت است از جدل نادانسته و ناآگاهانه درباره خداوند و شك و ترديد نسبت به رستاخيز، بدين عنوان كه امرى محال است.

اين سوره پس از يادآورى به قدرت خداوند بر برانگيختن مردگان (بدين