فصل اول :
انسان و آزادى

رسيدن به «سعادت »، آرزوى همه انسان هاست; چنانكه بهره مندى از «آزادى » نيز يكى از خواسته ها و آرمان هاى بشر بوده و هست. اگرچه مفهوم اجمالى اين دو واژه براى همگان روشن است، اما تفسير دقيق سعادت و آزادى و تعيين محدوده و مصاديق آن دو، آسان نيست.

از آنجا كه آزادى، وصفى او اوصاف نفسانى انسان است، با تعدد و تفاوت انسان شناسى ها، معنا و مفهوم آن متعدد مى گردد. هستى شناسى و جهان بينى هر شخص، انسان شناسى او را تحت تاثير خود قرار مى دهد و هر انسان شناسى خاص، مفهوم ويژه اى از آزادى به ما عرضه مى كند. از اين رو، آزادى از نظر اسلام با آزادى مورد نظر مكاتب غربى، غير دينى، و غير اسلامى تفاوت فراوان دارد; زيرا پايه هاى شناختى اسلام و مكاتب ديگر درباره جهان و انسان و سعادت او متفاوت مى باشند.

روشن است كه آزادى، هيچ گاه نمى تواند مطلق و نامحدود باشد; چرا كه اوصاف هر موجودى، تابع خود آن موجود است; موجود محدود، وصف محدود دارد و موجود نامحدود، وصف نامحدود. ذات اقدس خداوند كه وجودى است مطلق و ناحدود، همه اوصاف ذاتى او نيز مطلق و نامحدود مى باشد و انسان كه موجودى محدود و متناهى است، به ناچار اوصاف كمالى او مانند حيات و آزادى و علم و قدرت و اراده نيز محدود و متناهى مى باشد. اگر هستى يك شى ء، محدود باشد و ما براى او اوصاف نامحدودى فرض كنيم، لازمه اش، «تجاوز وصف از موصوف » مى شود كه امر محالى است; يعنى وصف، در جايى حضور داشته باشد كه موصوفش حضور ندارد و اين فرض، فرض محال است.

بنابراين، ممكن نيست كه انسان محدود، آزادى نامحدود داشته باشد و وصفش تابع خود او نباشد. خداوند گرچه انسان را آزاد آفريده و به او اراده و اختيار داده است، اما اراده و اختيارى محدود نصيب او نموده است و لذا انسان اين قدرت و توانايى را ندارد كه با اراده خود، هر آنچه را كه مى خواهد محقق سازد; و همسان همين محدوديت طبيعى و تكوينى، وقتى كه انسان در محيط اجتماعى خود زندگى مى كند، محدوديت قانونى و حقوقى و اجتماعى نيز جلوى رهايى مطلق و آزادى بى قيد و حصر او را مى گيرد. چگونه ممكن است كه هر فردى در اجتماع، از آزادى نامحدود برخوردار باشد و در عين حال، چنين جامعه اى دچار هرج و مرج نگردد و به سعادت و كمال شايسته خويش نائل گردد؟