از همين مطلب روشن مى شود كه عقل در عرض و در رديف نقل است; يعنى دين، گاهى مطالب خود را از طريق «نقل »(كتاب و سنت) بيان مى كند و گاهى از طريق «عقل »; و يك مجتهد، حكم دينى يك مساله را گاهى از طريق دليل نقلى مثل ظاهر آيه و روايت كشف مى كند و گاهى از طريق دليل عقلى; مانند آنجا كه عقل، حكم وجوب اداى امانت و حرمت خيانت و امثال آن را صادر مى نمايد. به همين دليل است كه در كتاب هاى فقهى، در مقام استدلال بر وجوب يا حرمت يك عمل خاص گفته مى شود: «ويدل عليه العقل والنقل »; يعنى بر اين حكم شرعى، هم عقل دليل است و هم نقل. بنابراين، عقل، در رديف و در عرض نقل است و حكم او همانند نقل، معتبر و حجت است و هر يك از اين دو كه حكمى را بيان كند، ديگرى مؤيد آن است و اگر هم در آن مساله ساكت باشد، ضررى براى حجيت ديگرى ندارد و همان گونه كه مخالفت حكم الزامى واجب يا حرام به دست آمده از نقل(كتاب و سنت)، حرام است و عقاب اخروى دارد، مخالفت حكم قطعى و روشن عقل نيز اين گونه است. البته همان گونه كه استنباط حكم شرعى از دليل نقلى، شرايطى از حيث درايه حديث و رجال سند دارد و نمى توان بدون بررسى جهات سه گانه «صدور»، «جهت صدور»، و «دلالت »، هر روايتى را معتبر دانست و هر چيزى را از آن استفاده نمود، هر حدس و گمان و تخمين را نيز نمى توان حكم عقلى ناميد و آن را به حساب عقل و دين نهاد; زيرا حكم عقلى، غير از گرايش ها و آراء و تمايلات بى دليل است. حكم عقلى معتبر در منطق عقل و نقل، حكمى است كه يا «بين » و بديهى باشد، يا قريب به بديهى، و يا اگر نظرى و پيچيده است، از راه صحيح، به بديهى ختم شود كه به آن «مبين » گفته مى شود. فتواى عقل، وقتى درست است و حجيت شرعى دارد كه يا «بين » باشد و يا «مبين » و لذا شيخ انصارى(رض) و ديگر بزرگان فرموده اند منظور از عقل كه يكى از منابع معتبر دين است، «عقل مشوب » به وهم و خيال نيست (8) . عقل مشوب، آن عقلى است كه با وهم و خيال مخلوط و آميخته شده و فاقد دليل و برهان باشد و چنين عقل آشفته اى نمى تواند راهنماى انسان باشد. آنچه معتبر است، «عقل مبرهن » مى باشد; يعنى عقلى كه برهان عرضه مى كند و روى مبانى استدلالى سخن مى گويد و براى حكم خود دليل دارد و معقولات چنين عقلى، مشوب با موهومات و متخيلات نمى باشد و عقل سره، معقول ناب و سره ارائه مى نمايد.
لطفا منتظر باشید ...
