مسأله محاسبه نفس به قدرى مهم است كه برخى از علما در خصوص اين موضوع كتاب هايى نوشته اند. در اين باره آيات و روايات بسيارى داريم و بحث هاى فراوانى پيرامون آن انجام گرفته است. در كتاب هاى اخلاقى، دستورالعمل هايى به افراد داده شده تا بتوانند بهتر به اين مهم بپردازند. براى محاسبه نفس سه يا چهار مرحله شمرده شده است:اول مشارطه است؛ يعنى از اول صبح انسان با خودش شرط كند كه آن روز وظايفش را به خوبى انجام دهد و از گناهان نيز بپرهيزد.دوم مراقبه است؛ يعنى در طول روز مراقب خود و اعمالش باشد تا از آنچه با خود عهد كرده تخطّى نكند.سوم محاسبه است، كه در آخر شب، به حساب كارهاى خود برسد؛ بررسى كند كه چه مقدار به وظايف خويش عمل كرده و چه مقدار كوتاهى داشته است.مرحله چهارم كه برخى از علماى اخلاق آن را ذكر كرده اند معاتبه است؛ يعنى اگر انسان در محاسبه متوجه لغزش ها و اشتباهاتى در رفتارش شد، به جبران آنها خود را تنبيه كند؛ مثلا خود را ملزم كند كه روز بعد را روزه بگيرد يا مبلغى انفاق كند يا قدرى قرآن تلاوت نمايد يا كار خير ديگرى انجام دهد تا جبران مافات شود.در مسأله محاسبه آنچه بيش از همه اهميت دارد نفس حساب كشيدن از خويش است، تا اگر كار خوبى انجام داده بوديم، خدا را شكر كنيم و توفيق ادامه آن را بخواهيم و اگر قصور ورزيده بوديم، به فكر تدارك آن بيفتيم.