حساب گرى، حتى در اجتناب از كارهاى لغو، مشتبه و مكروه - پندهای امام صادق (علیه السلام) به ره جویان صادق نسخه متنی

حساب گرى، حتى در اجتناب از كارهاى لغو، مشتبه و مكروه

در جلسه گذشته گفته شد كه امام صادق (عليه السلام) به عبدالله بن جندب فرمودند: هر كه افتخار انتساب به مكتب ما را دارد و از معرفت اسلام بهره مند مى باشد وظيفه دارد در هر شبانه روز نسبت به اعمال خود محاسبه اى داشته باشد. به عبارت ديگر، هر كس بايد از خودش حساب بكشد؛ اگر ديد كارهاى خوبى انجام داده، از خدا بخواهد كه توفيق زيادتى آن كارها را به او مرحمت كند و اگر ديد لغزشى از وى سر زده، استغفار كند تا در قيامت مبتلا به خزى و رسوايى نشود.

در محاسبه، بايد توجه داشته باشيم كه آيا اعمال خوبى هم كه از ما سر زده واقعاً مؤثّر بوده و مورد قبول واقع شده، يا فاسد گرديده و به مرتبه قبولى نرسيده است؟ زيرا كارهاى خوب هم در صورتى حسنه واقعى است و در سعادت انسان تأثير دارد كه با نيتى صحيح انجام گيرد. اگر انسان كار خوب را به نيت ريا و سُمعه انجام دهد، براى اين كه ديگران ببينند و بشنوند و از او تعريف كنند، نه تنها ثوابى از آن نمى برد و موجب سعادتش نمى شود، بلكه حتى ممكن است موجب سقوط او هم بشود.

انسان براى آن كه موقعيت خود را در مقابل رفتارهايش بهتر درك كند، خوب است همين طور كه در دنيا نسبت به اموالش حساب گر است، قدرى تأمل كند و به حساب اعمالش هم رسيدگى نمايد. به طور طبيعى، هر كسى سرمايه اى دارد نگران آن است كه آيا كسبش سود كافى داشته يا نه. يك تاجر و كاسب گاهى وقتى حساب مى كند، مى بيند كه سرمايه اش از بين رفته و هيچ سودى عايدش نشده است. وضعيت بدتر اين است كه با سرمايه اش چيزى خريده باشد كه نه تنها سودى برايش نياورده، بلكه ضررهاى جسمى، روحى، خانوادگى، و رسوايى هم در پى داشته است. كسانى كه در اموالشان اهل محاسبه هستند، علاوه بر اين كه سعى مى كنند از اين دو وضعيت اجتناب كنند، در مورد سود هم هميشه به دنبال آن هستند معامله اى انجام دهند كه سود بيش ترى داشته باشد. اين گونه افراد اگر متوجه شوند كه مثلاً، با سرمايه گذارى در كارى هزار تومان سود به دست مى آورند، حاضر نيستند آن سرمايه را در كار ديگرى كه پانصد تومان سود برايشان مى آورد، صرف كنند و با خود مى گويند: چرا سرمايه را صرف كارى كنيم كه سودش كم است؟

در مورد اعمالى هم كه ما انجام مى دهيم شبيه اين وضعيت ها وجود دارد. گاهى ما اعمالى انجام داده ايم كه نه تنها برايمان سودى نداشته، بلكه موجب رسوايى و ذلّت ما در قيامت نيز مى شود. آيا اين پشيمانى ندارد؟ اگر انسان به جاى آن كه سرمايه اش را در كارى كه سود و درآمدى دارد به جريان بيندازد، آن را راكد بگذارد يا در زمينه نامناسبى از آن استفاده كند، كار بيهوده اى انجام نداده است؟ شايد هيچ ضررى نكرده باشد ولى به هر حال كسى كه اهل تجارت و اهل حساب باشد، نه فقط از ضرر بلكه از اين هم كه از معامله اش هيچ فايده اى نبرده است ناراحت مى شود. اين گونه كارهاى بى فايده در لسان شرع «لغو» ناميده مى شود. در سوره مؤمنون مى خوانيم: وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ؛(1) مؤمنان كسانى اند كه از كارهاى بى فايده اعراض مى كنند. وقتى سرمايه اى داريم كه مى توان با آن به سودى سرشار رسيد چرا آن را در كارى صرف كنيم كه هيچ فايده اى ندارد؟

برخى افراد آن قدر حساب گرند كه حتى شب نگرانند مبادا از جنسى كه خريده اند در معامله فردا سود خوبى نبرند، مبادا جنس آنها معيوب باشد. ما نيز در اعمالمان، در مورد ارتكاب اعمال مشتبه بايد چنين باشيم؛ يعنى كارى كه انسان نمى داند حرام است يا نه، و ممكن است بر اساس اصل اباحه ظاهراً مباح هم باشد، اما چون مشتبه است و احتمال حرمت آن وجود دارد، مؤمن بايد نگران باشد كه نكند كارى كه انجام داده در واقع خلاف باشد.

مادامى كه مى توانيم جنسى بخريم كه يقين به سالم بودن آن داريم، آيا معقول است پولمان را در مقابل جنسى بدهيم كه مشكوك به معيوب بودن است؟! مبادا روزى افسوس بخوريم از اين كه چرا وقتى مى توانستيم كارى صددرصد درست انجام دهيم، كارى مشكوك و متشابه انجام داده ايم؟ اگر انسان حساب گر باشد و قدر عمر و سرمايه اش را بداند از اين هم نگران مى شود، چه برسد به انجام مكروهات (كارهايى كه هر چند عذاب ندارد، ولى به هر حال، از نظر شرع مرجوح است).

(1). مؤمنون (23)، 3.