اختلاف مردم در مقام" تذكر" و درك اين حقيقت كه در طريق و مسير" الى اللَّه" هستند - ترجمه تفسیر المیزان جلد 6

و خداى سبحان سرانجامى را كه كار آدمى از جهت سعادت و شقاوت و رستگارى و حرمان به آنجا منتهى مى‏شود مبنى بر احوال و نفسانياتى نموده، كه آن احوال خود مبنى بر اعمالى است از انسان كه به دو نوع صالح و طالح و يا تقوا و فجور تقسيم مى‏شود، كما اينكه فرموده:" وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها" «1».

بنا بر اين همين آيات هم بطورى كه مى‏بينيد مسير و راهى را فرض كرده كه يكسر آن نفس معتدل و ساده، و يكسر ديگرش رستگارى و يا محروميت است، آن گاه اين دو نتيجه يعنى رستگارى يا محروميت را مبنى بر تزكيه نفس و آلودگى آن نمود، (و معلوم است كه اين تزكيه و آلودگى نفس مربوط به اخلاق و از مراحل آن است) آن گاه فضيلت و رذيلت را مبنى بر تقوا و فجور يعنى عمل نيك و بدى كرده كه آيات مذكور خوبى و بدى آنها را از فطريات و انسان را از جانب خداوند ملهم به آن دانسته است.

خلاصه اين آيات از شكل و چگونگى نفس تعدى ننموده و نفس را همانطور كه هست موجودى دانسته معتدل و ساده، موجودى كه تقوا و فجور را به آن نسبت مى‏دهند، موجودى كه با فجور آلوده و با تقوا تزكيه مى‏شود، آرى نفس همان مخلوقى است كه انسان از ناحيه آن و به ملاحظه آن محروم و يا رستگار مى‏شود، و اين معنايى كه قرآن بيان نموده همانطورى كه گفتيم و فهميديد معنايى است مطابق با مقتضاى تكوين، ليكن چنان نيست كه عموم مردم در درك اين معنا يكسان باشند.

اختلاف مردم در مقام" تذكر" و درك اين حقيقت كه در طريق و مسير" الى اللَّه" هستند

و بعبارت ديگر كسانى كه تنبه دارند و متذكرند به تذكرى كه هرگز دستخوش نسيان نشود با كسانى كه غفلت دارند، و واقعيتى را كه هيچ آنى از آن جدا نيستند (يعنى اينكه در زندگى در حال پيمودن راهى هستند كه يك قدم نمى‏توانند از آن تخطى كرده يا يك لحظه آن را ترك گفته پا از آن بيرون نهند) را درك نمى‏كنند يكسان نيستند، چنان كه خداى تعالى فرموده:" هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ" «2» و نيز فرموده:

(1) سوگند به نفس و كسى كه آن را چنين موزون آفريد، و پس از خلقت فجوران و تقوايش راى بان الهام كرد، به تحقيق رستگار شد كسى كه نفس راى تزكيه كرد و به تحقيق زيانكار و بى بهره شد آنكه قدر نفس راى نشناخت و از آن بهره بر نداشت. سوره شمس آيه 10.

(2) آيا برابرند كسانى كه مى‏دانند و كسانى كه نمى‏دانند، جز اين نيست كه تنها صاحبان عقل متذكر مى‏شوند. سوره زمر آيه 9.