معناى استثناء در:" أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدى‏" و اقوال نادرست برخى از مفسرين در اين باره‏ ‏ - ترجمه تفسیر المیزان جلد 10

و در جمله:" ان يهدى" فعلى آمده كه حرف" أن" مصدرى بر سرش درآمده، كه كارش اين است كه به فعل معناى مصدرى مى‏دهد، و جمله فعليه‏اى كه اين چنين تاويل به مصدر برود دلالتى بر تحقق ندارد، به خلاف خود مصدر كه به معمولش اضافه شود، پس به حكم اين قاعده بين دو جمله زير فرق هست، يكى اينكه بگوييم:" أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ" «1» و يا بگوييم" إِنْ كُنَّا عَنْ عِبادَتِكُمْ لَغافِلِينَ" «2» زيرا جمله اولى هيچ دلالتى ندارد بر اينكه روزه‏اى واقع شده، ولى عبارت دوم، يعنى مصدر مضاف بر معمولش (عبادتكم) دلالت دارد بر اينكه عبادت واقع شده. در محاورات روزمره خود نيز يك بار مى‏گوييم:" ضربك زيدا عجيب- زدن تو زيد را عجيب و خارج از انتظار بود"، كه اين تعبير دلالت دارد بر اينكه مخاطب به اين كلام زيد را زده است، و يك بار هم مى‏گوييم:" و ان تضرب زيدا عجيب- و اينكه تو زيد را بزنى عجيب و خارج از انتظار است"، كه اين عبارت را به كسى مى‏گوييم كه هنوز زيد را نزده، ليكن تصميم گرفته است بزند.

معناى استثناء در:" أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدى‏" و اقوال نادرست برخى از مفسرين در اين باره‏ ‏

پس اينكه فرمود:" أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدى‏" معنايش اين است كه نبايد پيروى كرد كسى را كه هدايتش از خودش نيست، مگر آنكه هدايت از ناحيه غير به او برسد. و معلوم است كه وقتى هدايت از ناحيه غير به او مى‏رسد كه بر حسب طبيعتش قابل هدايت باشد، و اما اگر قابل هدايت نباشد صفت" لا يهدى" همواره با او خواهد بود- دقت بفرمائيد.
اين بود نظريه ما در معناى اين استثناء، ولى ساير مفسرين در معناى آن اقوال عجيب و غريبى دارند:

از آن جمله اين قول است كه گفته‏اند: اين استثنايى است مفرغ (يعنى استثنايى است كه مستثنا قبل از استثناء داخل در عموم مستثنا منه هست ولى مستثنا منه ذكر شده استثنايى است) از چيزى (مانند ابدا و دائما) كه همه احوال را شامل مى‏شود، در حقيقت تقدير جمله" امن لا يهدى ابدا الا ان يهدى فيهدى" مى‏باشد، زيرا اگر چنين نكنيم جمله" لا يهدى" شامل مسيح عيسى بن مريم و عزير و ملائكه (ع) نيز مى‏شود، با اينكه اين نامبردگان هدايت را از خداى تعالى گرفته و به هدايت و وحى او خلق را هدايت مى‏كردند هم چنان كه قرآن در سوره مخصوص به انبياء فرموده:

" وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا" «3»

(1) اينكه روزه بگيريد (روزه گرفتن) براى شما بهتر است." سوره بقره، آيه 184".

(2)" سوره يونس، آيه 29".

(3) ما آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به امر ما هدايت مى‏كنند." سوره انبياء، آيه 73"