عرفان اسلامی جلد 5

علامه جعفرى در شرح اين ابيات مى‏گويد[283] :

يكى از پرده‏هاى ضخيمى كه به روى دين و منابع و شؤون آن افتاده و مردم را از اين حقيقت حيات‏بخش محروم ساخته است همين نكته است كه جلال‏الدين متذكر مى‏شود .

مى‏گويند : قرآن و به طور كلى دين ساخته آلام و ناگوارى‏هايى است كه دامنگير افراد انسانى است .

خشونت و تلخى رويدادهاى زندگانى دائماً انسان‏ها را در اندوه و وسوسه و اضطراب و ترس غوطه‏ور مى‏سازد ، وقتى كه بشر در مقابل اين خشونت و تلخى‏ها به ناتوانى خود پى مى‏برد ، به وسايل گوناگونى پناه مى‏برد ، مانند عوامل تخدير مادى از افيون گرفته تا موسيقى و از آراستن و پيراستن موضوعات به عنوان زيبا دوستى گرفته تا هنرهاى گوناگون و بالاخره عامل دين را براى خود وسيله‏اى قرار مى‏دهد و از واقعيت‏ها فرار مى‏كند .

اين داورى « ظالمانه و خائنانه » به هيچ‏وجه با واقعيت تطبيق نمى‏كند ؛ زيرا نخست اين مسئله را بايد در نظر بگيريم كه فرق زيادى وجود دارد ميان علت اصلى يك جريان و فايده‏اى كه مى‏توان از آن بهره‏بردارى نمود .

شما در باغچه خانه خود گل زيباى گران قيمتى را مى‏كاريد و گربه‏اى كه گرماى تابستان ناراحتش كرده از بالاى ديوار سايه آن گل زيبا را مى‏بيند و پايين مى‏آيد و در سايه شاخه و برگ گل پهن مى‏شود و ساعتى آسايش مى‏كند ، آيا صحيح است كه بگوييم :

هدف شما و علت اصلى آن كه شما پولى خرج كرده و روزها و شايد ماه‏ها زحمت كشيده گل زيبايى را پرورده‏ايد ، همان آسايش گربه در سايه آن است ؟ !

لباس‏هايى را كه پوشيده‏ايد براى حفظ بدن از ناملايمات جوّى است ، فرض كنيم كه سيل خروشانى در معرض ورود به خانه شماست و شما چيزى نداريد يا آنچه داريد براى جلوگيرى سيل از ورود به خانه كفايت نمى‏كند ، مجبور مى‏شويد كه لباس‏هاى خود و خانواده‏تان را در جلوگيرى از سيل مورد بهره‏بردارى قرار بدهيد .

اين دو مثال اگر چه صد در صد با مسئله ما تطبيق نمى‏شود ، ولى براى توضيح علت اصلى يك شى‏ء و فايده عارضى آن مناسب به نظر مى‏رسد ، اين حماقت كه قرآن و ساير شعائر دينى و به جاى آوردن دستورهايش علت اصلى دين تلقى شود سابقه ديرينه‏اى دارد و در خود قرآن در چند آيه مورد توبيخ قرار گرفته است ، مانند آن آيه كه مى‏گويد :

وقتى كه ضررى به انسان متوجه شود ، به خدا مى‏گرايد و دست به دعا بلند مى‏كند[284] .