تفسیر هدایت جلد 1

صفحه ى 643

را اصلاح كند، ولى لازم است كه اين كار با حكمت و فرزانگى صورت پذير شود.

بنا بر اين پيشوا و رهبر بايد به عفو كردن با تمرين عادت كند، ولى عفو كردن بدان معنى نيست كه هميشه در مقابل انحراف سكوت اختيار كند، بلكه لازم است كه براى اصلاح كردن آن به عمل برخيزد. و اين كار با استغفار (طلب آمرزش از خدا) صورت مى گيرد و دعا كردن براى مغفرت- همچون هر دعاى ديگر- مى بايستى با عملى مناسب مقارن شود، كه آن تلاش براى اصلاح است.

سپس بر مقام راهبرى لازم است كه به بالا بردن سطح تفكر مردم بپردازد، و اين كار از طريق مشاوره صورت مى گيرد چون مردم طرف مشاوره قرار گيرند، احساس مسئوليت مى كنند، و درباره امور خود با جديت بيشتر به تفكر مى پردازند، و در صدد اصلاح خود برمى آيند و نيز چون پيشوا ناگزير از آن است كه در ضمن مشاوره وجوه مختلف امر مورد نظر را براى مردم بيان كند، از اين راه معرفت آنان به زندگى افزايش پيدا مى كند، و نسبت به وظيفه خود نسبت به آن حساسيت بيشتر پيدا مى كنند.

ولى اين صفات نبايد پيشوا را به مقام شخص سازگار كننده آراء يا خواستها و بس تنزل دهد، بلكه لازم است حق خود را در اظهار نظر جازم حفظ كند، چه امتى كه (قرار) را از دست بدهد همه چيز را از دست داده است، بدان سبب كه قرار، چيزى است كه از اختلافات تجاوز مى كند، و به امت واكنشهاى عظيمى در برابر عبور از موانعى مى دهد كه معمولا اختلاف در رأى سبب بزرگتر شدن آنها مى شود.

از اين جا خداى متعال مى گويد:

«فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ- و چون آهنگ كار كردى، بر خدا توكل كن كه خدا متوكلان را دوست دارد.»

مى بايستى كه پيشوا صاحب قرار باشد، ولى قرار به نيروى اراده عظيم نيازمند است پيشوا اين را از كجا فراهم كند؟ از توكل، توكل بر خدا (و نه بر مردم) قائد را پيشتر از امتش قرار مى دهد و راهنماى آنان در راهى است كه مى روند، و