هدف قرآن از بحث درباره ملائكه و جن - عقل گرایی در تفاسیر قرن چهاردهم نسخه متنی

وى سپس توضيح مى دهد كه ملائك به صورت انسانى متمثل مى شوند نه متصور و متشكل:

آرى، فرق است بين تمثل و شكل گيرى. تمثل ملك به صورت انسان معنايش اين است كه ملك در ظرف ادراك آن كسى
كه وى را مى بيند، به صورت انسان درآيد، در حالى كه بيرون از ظرف ادراك او، واقعيت و خارجيت ديگرى
دارد و آن عبارت است از صورتى ملكى و برخلاف تشكل وتصور، كه اگر ملك به صورت انسان متصور و به شكل او
متشكل شود، انسانى واقعى مى شود، هم در ظرف ادراك بيننده و هم در خارج آن ظرف. و چنين ملكى، هم در ذهن،
ملك است و هم در خارج. و اين ممكن نيست.(116)

روايات و در مواردى نيز قرآن كريم، به رؤيت ملائكه و جن توسط انسان اشاره دارد. در اين باره چه بايد
گفت؟ علامه در تفسير سوره مريم به مناسبت داستان بشارت ملائكه به حضرت مريم در گفتارى مستقل به
معناى تمثل و رد اشكالات وارد بر آن مى پردازد.

ايشان در توضيح تمثل ملك مى گويد:

پس تمثل ملك به صورت بشر، ظهور او براى بيننده به صورت بشر است، نه اين كه ملك بشر شود؛ چه اگر معنايش
اين باشد، لازم مى آيد چيزى چيز ديگر شود، نه اين كه چيزى به صورت چيزى ديگر ظاهر شود و تمثل يابد.(117)

از نظر علامه اگرچه كلمه تمثل در قرآن، تنها يك بار و آن هم در آيه 17 سوره مريم،(118) در داستان حضرت
مريم به كار رفته است،(119) اما در موارد ديگر نيز به آن اشاره شده است. ... نظيرش در نزول ملائكه كرام بر
ابراهيم و بشارت دادن وى به ولادت اسحاق، و نيز نزولشان بر لوط و ظهورشان به صورت بشر ... وحتى در غير
ملائكه و نيز ظهور ابليس در جنگ بدر به صورت سراقة بن مالك، با آن كه سراقه آن روز در مكه بود.(120)

ايشان موارد به كار رفتن كلمه تمثل را در روايات بسيار مى داند(121) و روايات بسيارى را نيز دال بر آن
مى گيرد.

نظاير اين تمثل، در روايات بسيار زياد است، مانند تمثل ابليس در دارالندوة ... و نيز مانند تمثلش در
روز عقبه به صورت منبة بن حجاج و تمثلش براى يحيى للَّه به صورتى عجيب و غريب.

ايشان اين امر را به موارد ديگر نيز سرايت مى دهد و مى گويد:

و نيز مانند تمثل دنيا براى اميرالمؤمنين للَّه به صورت زنى زيبا و فتان، و تمثل مال و اولاد و عمل
آدمى در هنگام مرگ، وتمثل اعمال آدمى در قبر و در روز قيامت. و از همين قبيل است تمثل هايى كه در خواب
ديده مى شود، مانند تمثل دشمن به صورت سگ و يا مار و عقرب ....(122)

دقيقاً چگونه ملائكه در ظرف ادراك فرد به صورت انسان ديده مى شوند؟

در داستان حضرت ابراهيم، علاوه بر پيامبر خدا، همسر ايشان نيز فرشتگان را مى ديد. و در داستان حضرت
لوط، همه قوم او آنها را ديدند.

آيا ديدن ملائكه اختصاص به پيامبران يا افراد خاصى ندارد؟

آيا همه يك
سان مى بينند و يا يك فرد، در موارد مختلف، يك فرشته را به صورت هاى گوناگون مى بيند؟ در سخنان علامه
نمى توانيم پاسخى براى اين سؤال ها بيابيم. از ملائكه كه بگذريم، آيا ابليس و در نتيجه، جن نيز اين
گونه اند؟ چه دليلى مى توانيم بر اين امر اقامه كنيم، به ويژه آن كه:

الف اگرچه در قرآن، به ديده شدن ملائكه توسط انسان تصريح شده است و كلمه تمثل نيز در اين مورد به كار
رفته است، اما در مورد جن و شيطان، نمى توان بيانى صريح در قرآن يافت.

ب ملائكه و جن همسنخ نيستند. حتى اگر جن را موجودى غيرمادى بدانيم، نمى توانيم آن را در رديف ملائكه
دانسته، حكم يكى را به ديگرى تسرى دهيم. براى اين كاربه اقامه دليل مستقل نياز است.

هدف قرآن از بحث درباره ملائكه و جن

قرآن كتاب هدايت است و هر آن چه درآن آمده، در تحقق بخشيدن به اين هدايت دخيل است.

چرا قرآن از ملائكه
و جن سخن مى گويد؟

جهان پر است از ناشناخته ها، چرا از ميان اين همه مجهولات، خداوند، اين گروه را
براى ذكر برگزيده است؟

آن چه در پاسخ اين پرسش درباره ملائكه بدان دست يافتيم تنها توضيح مختصرى بود
كه ايشان در مقدمه سوره فاطر و در بيان غرض اصليِ اين سوره آورده است:

غرض اين سوره بيان اصول سه گانه دين است، يعنى يگانگى ... رسالت ... معاد ... و براى اين منظور تعدادى از
نعمت هاى بزرگ آسمانى و زمينى را برمى شمارد ... و قبل از شمردن اين نعمت ها و شروع به استدلال، اشاره
اى اجمالى به اين معنا مى كند كه گشودن در رحمت و بستن آن ... منحصراً كار خداى تعالى است ...

و باز قبل از اين اشاره اجمالى، به وسائطى اشاره مى كند كه رحمت و نعمت را از خداى تعالى گرفته، به
خلق مى رسانند وآن وسائط، ملائكه هستند كه وسائط بين خدا و همه خلقند ... وبه همين جهت مى بينيم كه
سوره فاطر با يادآوريِ اين وسائط شروع مى شود ....(123)