عقل گرایی در تفاسیر قرن چهاردهم نسخه متنی

كم تر مفسر عربى است كه در تفسير خود به نظريات مستشرقان نپرداخته باشد و درصدد پاسخ گويى به اشكالات
آنان برنيامده باشد و يا در موجه جلوه دادن ديدگاه هايش آثار و يافته هاى آنان را مستند قرار نداده
باشد.

يكى از اهداف محمد عبده از تفسير را مبارزه با بدعت ها و بحث از ماهيت اسلام براى تربيت امتى
بيدار و نيز مقابله با اقدامات تبشيرى، كه از سوى مسيحيان صورت مى گيرد، برشمرده اند.(192)

حتى مفسرى
همچون محمد عزّة دروزه با اين كه تفسيرش بيش تر جنبه نقلى دارد، از سخنان آنان غافل نيست و مى كوشد تا
نظريات و پندارهاى باطل مستشرقان را كه برخاسته از كينه شديدشان از اسلام و پيامبر عزيزش است، رد
نمايد.(193) سيد قطب نيز در تفسيرش به اين امر توجه داشته، به رد شبهات آنها پرداخته است.(194)

1. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏92 و 93؛ بهاء الدين خرمشاهى، تفسير و تفاسير
جديد، ص‏123؛ حميد عنايت، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏1 و 2؛ مرتضى مطهرى، بررسى اجمالى از نهضت هاى
اسلامى در صد ساله ٌ اخير، ص‏14.

2. سيد ابوالحسن على ندوى، ارزيابى تمدن غرب، ترجمه و اقتباس سيد محمد ثقفى و على اكبر مهدى پور،
ص‏65؛ عبدالهادى حائرى، امپراتورى عثمانى و دو رويه تمدن بورژوازى غرب، مجله دانشكده ادبيات و
علوم انسانى دانشگاه فردوسى مشهد، دوره هيجدهم، شماره دوم تابستان 1364، ضميمه، ص‏4.

3. براى تفصيل بيش تر، ر.ك: محمدرضا حكيمى، دانش مسلمين.

4. سيد ابوالحسن على ندوى، ارزيابى تمدن غرب، ص‏66.

5. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏87.

6. مرتضى مطهرى، بررسى اجمالى از نهضت هاى اسلامى درصد ساله ٌاخير، ص‏14.

7. عبدالهادى حائرى، ايران و جهان اسلام؛ پژوهش هاى تاريخى پيرامون چهره ها، انديشه ها و جنبشها،
ص‏57.

8. عبدالهادى حائرى، ايران و جهان اسلام؛ پژوهش هاى تاريخى پيرامون چهره ها، انديشه ها و جنبشها،
ص‏57.

9. همو، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏26 36؛ و نيز ر.ك: على
اصغر حلبى، تاريخ نهضت هاى دينى سياسى معاصر، ص‏9 14.

10. عبدالهادى حائرى، امپراتورى عثمانى و دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏4 و 12.

11. همو، ايران و جهان اسلام، ص‏58؛ همو، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دو رويه تمدن
بورژوازى غرب، ص‏132 140.

12. همو، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏379.

13. همان، ص‏388.

14. همو ، امپراتورى عثمانى و دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏103.

15. همو، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏134.

16. همو، امپراتورى عثمانى و دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏16.

17. همان، ص‏152 150.

18. همو، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏156 148؛ و نيز همو،
ايران و جهان اسلام، ص‏59.

19. همو، امپراتورى عثمانى و دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏15.

20. همان، ص‏93.

21. همو، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏309 ،306 و 316؛ حامد
الگار، دين و دولت در ايران؛ نقش علماء در دوره قاجار، ترجمه ابوالقاسم سرى، ص‏108 و 109.

22. حامد الگار، دين و دولت در ايران، ص‏310؛ فخرالدين رشديه، زندگينامه پير معارف رشديه، بنيانگذار
فرهنگ نوين ايران، ص‏35 25.

23. فخرالدين رشديه،زندگينامه پير معارف رشديه بنيانگذار فرهنگ نوين ايران، ص‏87؛ على اصغر حلبى،
تاريخ نهضت هاى دينى سياسى معاصر، ص‏295.

24. عبدالهادى حائرى، تشيع و مشروطيت در ايران و نقش ايرانيان مقيم عراق، ص‏168.

25. محمدجواد صاحبى، انديشه اصلاحى در نهضت هاى اسلامى، ص‏213 و 214.

26. فخرالدين رشديه، زندگينامه پير معارف رشديه بنيانگذار فرهنگ نوين ايران، ص‏32. البته علل ديگرى
نيز به اين مخالفت ها دامن مى زد؛ از جمله، شباهت اين مدارس با مدارس ميسيونرى. ر.ك: حامد الگار، دين و
دولت در ايران، ص‏310.

27. حميد عنايت، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏21.

28. همان ص‏22 20؛ عبدالهادى حائرى، امپراتورى عثمانى و دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏17.

29. حميد عنايت، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏22؛ مجيد خدورى، گرايش هاى سياسى در جهان عرب، ترجمه
عبدالرحمن عالم، ص‏290.

30. عبدالهادى حائرى، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏309 306.

31. همان.

32. حميد عنايت، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏98.

33. عبدالهادى حائرى، ايران و جهان اسلام، ص‏143 126.

34. حميد عنايت، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏23.

35. عبدالهادى حائرى، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏309.

36. رسول جعفريان، ذهنيت غربى در تاريخ معاصر ما، ص‏69.

37. همان، ص‏15.

38. حميد عنايت، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏27.

39. عبدالهادى حائرى، تشيع و مشروطيت در ايران، ص‏12.

40. سيد ابوالحسن على ندوى، ارزيابى تمدن غرب، ص‏242.

41. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏87.

42. حميد عنايت، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏56.

43. همان، ص‏182.

44. عبدالهادى حائرى، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏257.

45. همو، تشيع و مشروطيت در ايران، ص‏31 و 32.

46. همان، ص‏160.

47. همان، ص‏164.

48. همان، ص‏280 272.

49. همان، ص‏290 280.

50. همان، ص‏299 290.

51. همان، ص‏306 299.

52. همان، ص‏290 280.

53. همان، ص‏299 290.

54. همان، ص‏279.

55. همان، ص‏295.

56. همان، ص‏287.

57. عبدالهادى حائرى، تشيع و مشروطيت در ايران، ص‏414 ،303 ،297 ،285 ،284 ،276 و 421.

58. حميد عنايت، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏60.

59. همان، ص‏189.

60. على اصغر حلبى، تاريخ نهضت هاى دينى سياسى معاصر، ص‏181.

61. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏446 و 447.

62. عبدالهادى حائرى، ايران و جهان اسلام، ص‏48.

63. عبدالهادى حائرى، ايران و جهان اسلام، ص‏48.

64. عبدالمجيد عبدالسلام المحتسب، اتجاهات التفسير فى العصر الحديث، ص‏30.

65. حميد عنايت، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏40 37.

66. همان، ص‏37 و 38.

67. البته هنگامى كه راه انتقاد از گذشتگان باز شد، به حدى محدود نماند، حتى اعمال خلفاى چهارگانه نيز
زير سؤال رفت. عبده در شرح نهج البلاغه، در ضمن خطبه شقشقيه، شيوه وصيت عمر و به خلافت رسيدن عثمان را
نقد مى كند. ر.ك: نهج البلاغه.

68. حميد عنايت، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏91 و 92.

69. براى اطلاع از متن فتوا، ر.ك: مجله تاريخ فرهنگ معاصر، دوره اول، شماره اول، مهر 1370، ص‏279.

70. حميد عنايت، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏92.

71. ر.ك: همو، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏20.

72. براى نمونه ر.ك: همو، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏37.

73. محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى تفسيرالقرآن فى مصر، ص‏273 و 274.

74. حميد عنايت، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏71 و 72.

75. همان، ص‏317. براى آشنايى با آثار ديگرى از اهل سنت در اين موضوع كه مخالف با كليشه هاى قديمى آنها
نوشته شده است، ر.ك: همان، ص‏325 316.

76. مجيد خدورى، گرايش هاى سياسى درجهان عرب، ص‏242.

77. حميد عنايت، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏56 و 57.

78. همان، ص‏59 و 242.

79. حميد عنايت، شش گفتار درباره دين و جامعه، ص‏24 و 25؛ عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة
العصر، ص‏98.

80. استاد مطهرى خطر افراط در اين نگرش را گوشزد مى نمايند. ر.ك: مرتضى مطهرى، بررسى اجمالى از نهضت هاى
اسلامى در صد ساله اخير، ص‏23. اين جريان در جهت گيريِ افراطيِ آن از گروهى با عنوان قرآنيّون
سربرآورد كه يك سره منكر حجيت سنت شد. ر.ك: خادم حسين الهى بخش، دراسات فى الفرق، القرآنيون و شبهاته
حول السنة. البته بايد به اين نكته توجه داشت كه اگرچه اين گروه در شعار خود با نداى حسبنا كتاب
اللّه خليفه دوم همصدا هستند، اما قطعاً از نظر انگيزه با آن بسيار متفاوتند؛ چراكه طرح اين شعار پس
از پيامبر اكرم براى كنار گذاشتن اهل بيت بود، حال آن كه در زمان معاصر، آن چه عده اى را به عنوان
كردن آن كشانيد، موضوعات، اسرائيليات، خرافات و باورهاى سست پيشينيان بود كه به جوامع حديثى راه
يافته بود نه كنار گذاشتن اهل بيت، خصوصاً آن كه ابتدا اين عده، در ميان اهل سنت پديدار شدند كه
دستشان از دامان اهل بيت كوتاه بود.

81. فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏70 67و 312 284.

82. همان، ص‏255 250.

83. على اكبر ثبوت، نگاهى به تفسير سرسيد احمدخان، نامه فرهنگ، شماره اول، دوره سوم، بهار 1372، ص‏74
و 75؛ وحيد اختر، سرسيد احمدخان و انديشه دينى، ترجمه رسول جعفريان، تاريخ و فرهنگ معاصر، دوره اول،
شماره اول، مهر 1370، ص‏73؛ حميد عنايت، شش گفتار درباره دين و جامعه، ص‏27 - 25.

84. محمدتقى شريعتى، خلافت و ولايت از نظر قرآن و سنت، ص‏5 2 مكرر، ص‏118.

85. استاد شريعتى مدافع شريعت در برابر الحاد و طاغوت، يادنامه استاد محمدتقى شريعتى، جعفر پژوم
گردآورنده، جهت گيرى كسانى چون استاد شريعتى با آنان تفاوت بنيادى داشت، به هرحال، اين روى آورى به
قرآن آن هم يك سويه در آن روزگار، مسئله اى مهم و براى بيداردلان دلهره آفرين بود. مقام معظم رهبرى،
در بحثى در باب صبر، كوشيده اند اين بحث را فقط از ديدگاه روايات بررسى كنند و در توجيه آن نوشته اند:

درست نقطه مقابل شيوه آن كسانى كه سهم قرآن را در شناخت اصول و فروع اسلام، به كلى يا به ميزان بسيار
زياد، به فراموشى سپرده و عملاً حديث هرچند نوع ضعيف و سست آن را تنها مرجع استنباط و شناخت دين قرار
داده بودند و هنوز هم چنين مى كنند يعنى همان افراطى كه وضع جديد بى اعتنايى مفرط به حديث بازتاب
طبيعى آن محسوب مى شود ر. ك: گفتارى در باب صبر، ص‏7.

86. على اكبر ثبوت، نگاهى به تفسير سرسيد احمدخان، ص‏74 و 75.

87. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏212.

88. حميد عنايت، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏3 و 4.

89. همان، ص‏19 16.

90. مرتضى مطهرى، بررسيِ اجمالى از نهضت هاى اسلامى درصد ساله اخير، ص‏27 و 28.

91. محمد البهى، الفكر الاسلامى الحديث وصلته بالاستعمار الغربى، ص‏201.

92. محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى تفسيرالقرآن فى مصر، ص‏355.

93. ر.ك: محمد عمّاره، الاسلام و معركة الحكم.

94. محمد مسجد جامعى، تحول معنايى مفاهيم اسلامى سياسى در دوران جديد، مجموعه مقالات اولين سمينار
بررسى تحول مفاهيم، ص‏287 و 288؛ حميد عنايت، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏125 116.

95. حميد عنايت، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏221.

96. مجيد خدورى، گرايش هاى سياسى در جهان عرب، ص‏38.

97. محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى تفسيرالقرآن فى مصر، ص‏358؛ عفت محمد الشرقاوى، الفكر
الدينى فى مواجهة العصر، ص‏211.

98. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏152؛ محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى
تفسير القرآن فى مصر، ص‏386 ،384 ،383 و 387.

99. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏167؛ محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى
تفسير القرآن فى مصر، ص‏377 ،367 و 378؛ فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية
الحديثة فى التفسير، ص‏390 و 391.

100. فهد بن عبدالرحمن بن سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏391 و 392؛ محمد
ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى تفسير القرآن فى مصر، ص‏378.

101. حميد عنايت، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏224 222.

102. همان، ص‏393 389؛ عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏156.

103. محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى تفسير القرآن فى مصر، ص‏382 380؛ فهد بن عبدالرحمن بن
سليمان الرومى، منهج المدرسة العقلية الحديثة فى التفسير، ص‏391 و 392.

104. محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى تفسير القرآن فى مصر، ص‏376 و 377.

105. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏140.

106. حميد عنايت، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏221.

107. همان، ص‏240 236.

108. همو، سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏60.

109. همو، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏277.

110. حامد الگار، دين و دولت در ايران، ص‏177.

111. عبدالهادى حائرى، ايران و جهان اسلام، ص‏145.

112. همو، تشيع و مشروطيت در ايران، ص‏24 و 25.

113. همان، ص‏12؛ حامد الگار، سلسله پهلوى و نيروهاى مذهبى به روايت تاريخ كمبريج، ترجمه عباس مخبر،
ص‏269 و 270؛ رسول جعفريان، ذهنيت غربى در تاريخ معاصر ما، ص‏76.

114. حامد الگار، دين و دولت در ايران، ص‏267.

115. فخرالدين رشديه، زندگينامه پير معارف رشديه، ص‏87 و 107 104؛ عبدالهادى حائرى، تشيع و مشروطيت در
ايران، ص‏54 و 55؛ حامد الگار، دين و دولت در ايران، ص‏260 258. علاوه بر اين منابع، براى آشنايى بيش تر
با اولين انجمن ها، اهداف آنها و اين كه از چه فكرى اقتباس شده اند، ر.ك: حامد الگار، دين و دولت در
ايران، ص‏269 258؛ محمد مددپور، تجدد و دين زدايى در فرهنگ و هنر منورالفكرى در آغاز پيدايى تا پايان
عصر قاجار، ص‏144 و 145.

116. عبدالهادى حائرى، ايران و جهان اسلام، ص‏231 212.

117. همو، تشيع و مشروطيت در ايران، ص‏252 و253؛ همو، ايران و جهان اسلام، ص 213.

118. براى اطلاع از نقش او در مشروطيت، ر.ك: حامد الگار، دين و دولت در ايران، ص‏340؛ و نيز على اصغر
حلبى، تاريخ نهضت هاى دينى سياسى معاصر، ص‏295.

119. حامد الگار، سلسله پهلوى و نيروهاى مذهبى به روايت تاريخ كمبريج، ص‏267.

120. محمد مددپور، تجدد و دين زدايى در فرهنگ وهنر منورالفكرى از آغاز پيدايى تا پايان عصر قاجار،
ص‏102 94.

121. فخرالدين رشديه، زندگينامه پير معارف رشديه، ص‏20.

122. حميد عنايت، سيرى در انديشه عرب، ص‏46؛ محمد مددپور، تجدد و دين زدايى در فرهنگ و هنر منورالفكرى
از آغاز پيدايى تا پايان عصر قاجار، ص‏143.

123. ابراهيم صفايى، رهبران مشروطه، ص‏228.

124. همان، ص‏275.

125. عبدالهادى حائرى، تشيع و مشروطيت در ايران، ص‏16 و 17.

126. همو، ايران و جهان اسلام، ص‏129.

127. همان، ص‏180.

128. همان، ص‏135؛ مرتضى مطهرى، بررسى اجمالى از نهضت هاى اسلامى در صد ساله اخير، ص‏19؛ حميد عنايت،
سيرى در انديشه سياسى عرب، ص‏82 و 113.

129. براى آشنايى با زندگى شيخ هادى نجم آبادى، ر.ك: عبدالهادى حائرى، تشيع و مشروطيت در ايران، ص‏96 91.

130. على اصغر حلبى، تاريخ نهضت هاى دينى سياسى معاصر، ص‏291 289. نمونه ديگر آن محمد طباطبائى، روحانى
ديگرى از مدافعان مشروطيت است. براى اطلاع از ارتباط او با سيد جمال الدين. ر.ك: محمدجواد صاحبى،
انديشه اصلاحى در نهضت هاى اسلامى، ص‏196 194.

131. حميد عنايت مشروطيت را نقطه عطفى در تاريخ تفكر دينى به شمار مى آورد. ر.ك: انديشه سياسى در اسلام،
ص‏285.

132. همان، ص‏281.

133. همان، ص‏275.

134. حامد الگار، دين و دولت در ايران، ص‏390. براى اطلاع بيش تر از نقش واهميت علما در اين مبارزه، ر.ك:

عبدالهادى حائرى، تشيع و مشروطيت در ايران، ص‏136 108؛ و نيز حامد الگار، سلسله پهلوى و نيروهاى مذهبى
به روايت تاريخ كمبريج، ص‏268.

135. حميد عنايت، انديشه سياسى در اسلام، ص‏287.

136. محمد مددپور، تجدد و دين زدايى در فرهنگ و هنر منورالفكرى از آغاز پيدايى تا پايان عصر قاجار،
ص‏98.

137. حامد الگار، دين و دولت در ايران، ص‏265؛ رسول جعفريان، ذهنيت غربى در تاريخ معاصر ما، ص‏54.

138. رسول جعفريان، ذهنيت غربى در تاريخ معاصر ما،، ص‏61 59.

139. همان ص‏104؛ عبدالهادى حائرى، تشيع و مشروطيت در ايران، ص‏333.

140. رسول جعفريان، ذهنيت غربى در تاريخ معاصر ما، ص‏54.

141. حامد الگار، دين و دولت در ايران، ص‏265.

142. عبدالهادى حائرى، تشيع و مشروطيت در ايران، ص‏126.

143. همان، ص‏83 و 84.

144. همو، ايران و جهان اسلام، ص‏217.

145. همو، تشيع و مشروطيت در ايران، ص‏126؛ حامد الگار، سلسله پهلوى ونيروهاى مذهبى، ص‏270؛ حميد
عنايت، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏287.

146. عبدالهادى حائرى، تشيع و مشروطيت در ايران و نقش ايرانيان مقيم عراق، ص‏239.

147. همان، ص‏241 ،240 ،238 و 284.

148. همان، ص‏278.

149. همان، ص‏285.

150. همان، ص‏300.

151. همان، ص‏303 302.

152. همان، ص‏308 306.

153. حميد عنايت، انديشه سياسى در اسلام معاصر، ص‏291 287.

154. محمدجواد صاحبى، انديشه اصلاحى در نهضت هاى اسلامى، ص‏222 220.

155. حامد الگار، سلسله پهلوى ونيروهاى مذهبى به روايت تاريخ كمبريج، ص‏238 236؛ حميد عنايت، انديشه
سياسى در اسلام معاصر، ص‏277.

156. عبدالهادى حائرى، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏275.

157. همان، ص‏292.

158. هادى نجم آبادى، تحرير العقلاء، ص‏49 و50 و135 133.

159. همان، ص‏173 ،172 و 183 181.

160. براى اطلاع، ر.ك: رسول جعفريان، ذهنيت غربى در تاريخ معاصر ما، ص‏57 و58.

161. خداوند رخنه پوش مراد از آن ديدگاهى است كه براى اثبات وجود خداوند به پديده هاى طبيعى استناد مى
كند كه تبيينى علمى و عملى براى آنها ارائه نشده است و درواقع تكيه گاه الهيات آن، ناقانونمندى ها و
نادانسته ها است. ر.ك: ايان باربور، علم و دين، ص‏1.

162. همان، ص‏61 59.

163. پيش از اين آمد كه تعدادى از مطبوعات در مصر، استانبول و كلكته منتشر مى شدند ص‏30 همين تحقيق.

164. مرتضى مطهرى، بررسى اجمالى از نهضت هاى اسلامى در صد ساله اخير، ص‏44.

165. در زمان مرحوم مدرس از سوى برخى انديشمندان پيشنهاد شد كه اين تفسير جزو برنامه درسى طلاب مدرسه
سپهسالار قرار گيرد كه مرحوم مدرس پس از مطالعه، آن را مناسب تشخيص نداد. براى اطلاع بيش تر، ر.ك:

بنياد تاريخ انقلاب، مدرس، ج‏2، ص‏339.

166. براى نمونه، مى توان از دو ترجمه از استاد محمدتقى شريعتى در سال هاى 1312 1310 نام برد. ر.ك: محمدتقى
شريعتى، خلافت و ولايت از نظر قرآن و سنت، ص‏3 مكرر.

167. حامد الگار، دين و دولت در ايران، ص‏135 114؛ عبدالهادى حائرى، نخستين رويارويى هاى انديشه گران
ايران با دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏374.

168. حامد الگار، سلسله پهلوى و نيروهاى مذهبى، ص‏273.

169. همان، ص‏279 272.

170. محمدرضا حكيمى، بيدارگران اقاليم قبله، ص‏144 141.

171. همان، ص‏175 155.

172. حامد الگار، سلسله پهلوى و نيروهاى مذهبى، ص‏278 و 279؛ محمدرضا حكيمى، بيدارگران اقاليم قبله،
ص‏116 107؛ عبدالهادى حائرى، ايران و جهان اسلام، ص‏178؛ على اصغر حلبى، تاريخ نهضت هاى دينى سياسى
معاصر، ص‏318 316؛ عبدالهادى حائرى، تشيع و مشروطيت در ايران، ص‏174 167؛ على الاوسى، روش علامه
طباطبائى در تفسير الميزان، ترجمه سيد حسين ميرجليلى، ص‏48 44.

173. على اصغر حلبى، تاريخ نهضت هاى دينى سياسى معاصر، ص‏169 164.

174. محمد ابراهيم شريف، اتجاهات التجديد فى تفسيرالقرآن فى مصر، ص‏343 و 344؛ عفت محمد الشرقاوى، الفكر
الدينى فى مواجهة العصر، ص‏84 ،83 و 192.

175. حميد عنايت، انديشه سياسى دراسلام معاصر، ص‏79 و 95.

176. عبدالهادى حائرى، ايران و جهان اسلام، ص‏187.

177. همو، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏3.413و

178. همو، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏413.

179. هادى نجم آبادى، تحرير العقلاء، ص‏125 و 126. اشاره به اين نكته لازم است كه ما در اين جا به هيچ روى
درصدد داورى درباره اين بزرگان نيستيم؛ در عين حال نبايد دو خصوصيت اين ايام را كه در شكل گيريِ چنين
باورهايى مؤثر بوده است، از نظر دور داشت. اول آن كه، به اوضاع سياسى و اجتماعى آن ايام توجه داشت كه
به علت فقدان حكومت قدرتمند مركزى، جنگ و ناامنى اجتماعى از مهم ترين و بزرگ ترين مصائبى بود كه ملت
ايران طى چندين دهه پس از مرگ نادر بدان مبتلا بودند. دوم آن كه فقدان رسانه هاى جمعى و انعكاس اخبار
وقايع و رويدادهاى كشور، مگر پس از مدتى به طور پراكنده و آميخته با شايعات، داورى و ارزيابى درست از
اوضاع اجتماعى، سياسى و اقتصادى را مشكل مى ساخت.

180. عبدالهادى حائرى، تشيع و مشروطيت در ايران، ص‏239.

181. همو، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏61 و 480 470.

182. همو، امپراتورى عثمانى و دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏78.

183. مصطفى خالدى و عمر فرّوخ، التبشير والاستعمار فى البلاد العربية، ص‏34 و 35.

184. همان، ص‏35 و 36.

185. همان، ص‏50.

186. عمربن ابراهيم رضوانه، آراء المستشرقين حول القرآن الكريم و تفسيره، ج‏1، ص‏77.

187. عبدالهادى حائرى، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دو رويه تمدن بورژوازى غرب، ص‏130.

188. براى نمونه، ر.ك: حميد عنايت، شش گفتار درباره دين و جامعه، ص‏46.

189. همان، ص‏45 ،42 و46؛ عبدالهادى حائرى، نخستين رويارويى هاى انديشه گران ايران با دو رويه تمدن
بورژوازى غرب ، ص‏117.

190. مصطفى خالدى و عمر فرّوخ، التبشير والاستعمار فى البلاد العربية، ص‏113 90.

191. عمربن ابراهيم رضوانه، آراء المستشرقين حول القرآن الكريم و تفسيره، ص‏67 49.

192. عفت محمد الشرقاوى، الفكر الدينى فى مواجهة العصر، ص‏58.

193. عبدالمجيد عبدالسلام المحتسب، اتجاهات التفسير فى العصر الحديث، ص‏69.

194. صلاح عبدالفتاح الخالدى، فى ظلال القرآن بدراسة وتقويم، ج‏3 فى ظلال القرآن فى الميزان، ص‏406.