قاموس قرآن جلد 6

قولى است درباره چيزى كه شبيه است بقولى درباره چيزى ديگر تا يكى آنديگرى را بيان و مجسّم كند.

نگارنده گويد: بيشتر موارد استعمال آن در قرآن همان قول راغب است گرچه در معانى ديگر نيز چنانكه خواهيم گفت آمده است. و خداوند جريانى و حكايتى و قولى ميآورد سپس مطلب مورد نظر را با آن تطبيق ميكند، در واقع مثل براى تفهيم مطلب و اشباع ذهن شنونده آورده ميشود مثل أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِي السَّماءِ. تُؤْتِي أُكُلَها كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّها ... ابراهيم: 24 و 25. [اكنون ببعضى از آيات اشاره ميكنيم:] 1- إِنَّ مَثَلَ عِيسى‏ عِنْدَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ آل عمران: 59. مثل در اين آيه بمعنى صفت و حال است يعنى حال و جريان عيسى در پدر نداشتن مانند جريان آدم است كه خدا از خاكش آفريد. 2- مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ أُكُلُها دائِمٌ ...

رعد: 35.

مراد از مثل در آيه چنانكه گفته‏اند صفت است كه موصوف را مجسّم ميكند درباره تركيب آن گفته‏اند «مثل» مبتداء و خبر آن محذوف است و گفته‏اند: تجرى من تحتها ... خبر مبتداء و بقولى در آن موصوف حذف شده و تقدير «مَثَلُ الْجَنَّة ... جَنَّةٌ تَجْرى» است ولى بنظر ميايد كه «تجرى ...»

در جاى خبر بوده باشد ايضا آيه مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِيها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَيْرِ آسِنٍ محمد: 15.

3- وَ لا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْناكَ بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ تَفْسِيراً فرقان: 33.

ظاهرا مراد از مثل در اين آيه بمعنى حديث و سؤال است آيه ما قبل چنين است وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِيلًا سؤال كفّار آن بود كه چرا قرآن همگى يكدفعه نازل نميشود؟ در جواب فرموده: