مكتب سقراط - علم، عقل، دین نسخه متنی

شناخت، مختلف است؛ همچنان‌كه نظرية سقراط نيز با نظرية ارسطو متفاوت است.

با مراجعه به آثار افلاطون كاملاً‌روشن مي‌شود كه سقراط نظريّه تذكار افلاطون را قبول نداشته است. سقراط همچون جان لاك، سرچشمه نخستين شناخت را منحصر به «تصورات حسي بيروني» و «تصورات شهودي دروني» مي‌داند. او تصديقات نخستين را هم منحصر به همين دو نوع تصديق منحصر مي‌داند كه تصديقات عقلي و غيره پس از اين دو است.

مكتب سقراط

سقراط، مبدأ نخستين تصورات را دو تا مي‌داند: يكي تصور «محسوسات خارجي» كه ناشي از حس مي‌باشد، و ديگري، «تصور فاعل انديشه از خودش» كه تصوري شهودي دروني است. بر اساس نظريه سقراط، شناخت خدا ممكن است، زيرا تصور ما از وجود خودمان، شناختي حسي نيست. شهودي است. تصور ذهن انسان از خودش، محسوس نيست؛ بلکه شهودي است. در نتيجه موجودات منحصر به محسوسات نيستند. من با تصوري نخستين از «موجودي نامحسوس» كه من فاعل انديشه باشم، مي‌توانم به تصور خداي نامحسوس، كه نظم جهان از آثار اوست و علت آگاه جهان است، راه پيدا كنم.

تصورات نخستين كه حاكي از واقعيت خارجي هستند، منحصر به تصور محسوسات نيست. تصورات شهودي دروني هم كه از تصورات نامحسوس به‌نام ذهن و فاعل‌انديشه‌اند، از تصورات نخستين و حاكي از موجودي واقعي هستند. لذا موجودات واقعي و خارجي، به محسوسات منحصر نمي‌شوند.

در فلسفه جديد، افرادي همچون هيوم و كانت، رسوباتي از فلسفه ارسطوئي را به
خود گرفته‌اند. اينجها هم مبدء نخستين شناخت را، تنها حس مي‌گيرند؛ همچنان‌كه به سنخيت علت و معلول، حتّي در فاعل مختار، قائلند؛ لذا اين ها نيز در شناخت فاعل مختار و نيز شناخت خدا، درمانده‌‌اند.