نقد - علم، عقل، دین نسخه متنی

گفته مرحوم علامه طباطبائي: فاعل مختار، علت تامة نيست و محتاج به مواد و ابزار خارجي است :

بحث در مورد اختيار بود. «ارسطوئيان» مي‌گويند: «علت بعد از تماميت اجزائش، تامة مي‌شود. مثلاً بنزين كه علت است، شرط شعله‌ور شدنش، نزديكي آتش به آن است. وقتي آتش به بنزين نزديك شد، بنزين علت تامّه براي احتراق مي‌شود و بالضروره محترق مي‌گردد. اگر هيچ شعله‌اي به بنزين نزديك نشود علت ناقصه مي‌شود و محال است علت ناقصه، كاري انجام دهد و اختياري در كار نيست، چه در علت‌هاي طبيعي و مادي كه مثالش زده شد و چه در فاعل مختار همچون، انسان. اين گفته ارسطوئيان بود. اما اينجا سؤالي به وجود مي‌آيد كه پس جايگاه اختيار انسان، كجا است؟

نقد

انسان ميان انتخاب دو «انگيزه غريزي» و «انگيزه عقلي»، آزاد است. مي‌تواند ايمان به خدا را انتخاب كند يا ترك آن را بدون نياز به مواد و ابزار خارجي.

- مرحوم طباطبايي مي‌گويد:(1) «اين غلط است كه بگوييم فاعل مختار نسبت به فعل و ترك، علي السواء است. ما تقسيم مستقلي در ميان فاعل‌هاي آگاه نداريم؛ يعني در ميان جانداران تقسيمي به نام

1 - فليس الانسان الفاعل باختياره، علة تامة للفعل؛ بل هو علة ناقصة؛ و له علل ناقصة اخري: كالماده، و حضورها، و اتحاد زمان حضورها مع زمان الفعل، و استقامة الجوارح الفعالة، و مطاوعتها، و الداعي الي الفعل، والارادة، و امور اخري كثيرة، اذا اجتمعت صارت علة تامة يجب معها الفعل و اما الانسان نفسه، فجزء من اجزاء العلة التامة...».