دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نسخه متنی

لذا ارباب هيئت در مراصد نجومى و شب و روز حقيقى دائره نصف النهار را ملاك اعمال رصدى مى گيرند . اين همه مباحثى است كه بايد به تدريج و تفصيل در درسهاى بعد عنوان شود . ناگفته نماند كه جهت يابى به نحو مذكور در مرآة البلدان تقريبى است و تحقيقى آن به طرق گوناگون گفته آيد . قوله([ : دائره استواء كه مرور كرده است]). . . خط واصل ميان دو قطب شمال و جنوب همان خط محور عالم جسمانى يعنى محور معدل النهار و محور حركت اولى است كه در درس چهارم گفته آمد . و در درس نخستين دانسته ايم كه در ميان دوائر متوازيه در سطح كره فقط يك دائره عظيمه است كه مركز كره در سطح اوست و باقى دوائر صغارند كه از مركز كره بر كنارند . و همه آن دوائره قائم بر خط محور كرده اند كه محور همه است و در ميان آنها فقط منطقه عظيمه است كه قائم بر خط محور در نقطه مركز كره است . قوله([ : و چون دائره استواء را از اطراف ممتد نماييم]). . . مقصود اين است كه به حسب و هم و فرض دائره استواء را به وضع و هيئت طبيعى آن برگرداگرد كره ارض امتداد دهيم يعنى آن را توسعه دهيم و بزرگ گردانيم و بالا ببريم تا چرخ را يعنى همه عالم كره جسمانى را در سطح خود به دو نيمه كند در اينصورت آن را دائره معدل النهار گوييم كه دائره معدل النهار همان دائره استواء است آن زمينى و اين آسمانى و هر دو در سطح يكديگر و در قطبين و محور مشارك هم كه قطبين استواى ارضى محاذى قطبين استواى سماوى است و محور آن پاره اى از محور اين . بگفته نغز ميرفندرسكى :

چرخ با اين اختران نغز و خوش و زيباستى صورتى در زير دارد آنچه دربالاستى صورت زيرين اگر با نردبان معرفت بر رود بالا همان با اصل خود يكتاستى قوله([ : و بقاع خط استواء احر مواضع زمين است]). . . و لكن شيخ رئيس در قانون ( ص 8 ط رحلى چاپ سنگى ) فرموده است : ([ فقد صح عندنا انه اذا كان فى الموضوع الموازى لمعدل النهار عمارة و لم يعرض من الاسباب الارضية امر مضاد اعنى من الجبال و البحار فيجب أن يكون سكانها أقرب الاصناف من الاعتدال الحقيقى و أن الظن الذى يقع أن هناك خروجا عن الاعتدال بسبب قرب الشمس ظن فاسد]). . . تفصيل اين مطلب را در مبحث اقاليم سبعه دروس آينده عنوان مى كنيم . و شايسته اين بود كه به جاى([ الموازى])المحاذى بگويد . و دور نيست كه تحريف از كاتب بوده باشد يا موازى به معنى لغوى آن . و به همين وزانست كلام او در شفاء ( ج 1 چاپ سنگى ص 444 ) . راقم را در تكمله منهاج البراعة در شرح خطبه 232 نهج البلاغه كه كلام حضرت وصى عليه السلام در اختلاف مردمان به حسب